The Panoptic Castle and the Godsipp of the Commons
"I see Belvoir Castle at the top of the first slope out of Bottesford. Dark blue against the sky, the castle stands on a lonely wooded outcrop, a heavy stone paperweight on the patchwork quilt farmland of the Vale of Belvoir, the gravitational core of the land. (...) The castle was not just a refurbished house for the newlyweds, but a stark sign to the surrounding countryside that order was being reinstated. Outside of the court the life of women was much freer. When the Elizabethan writer Thomas Harman published his popular discourse on vagabondage in 1566 he described the men as ‘wily foxes’, in other words cunning thieves. But his description of women reveals that typical gendered fear of freedom: a masterless woman was a ‘cow … that goes to bull every moon, with what bull she cares not’. The men were work-shy, the women were sluts.
The commons were crawling with dissidents, spawning sedition on the plains beneath the watchful, fearful eye of the lords. William Tyndale had been burned the same year that Henry had begun his dissolution of the monasteries and several years later, with his translation of the Bible leaking through the common orders, he had prised open Pandora’s box: over the next century a host of sects and cults evolved, spreading alternative interpretations of the word of God. The Family of Love, the Quakers, the Fifth Monarchists, the Seekers and Ranters, Grindletonians and Anabaptists and countless others were creating their own decoctions of sedition and heresy, rejecting the dogma of resurrection, prayer, heaven and hell and principal among them all, rejecting subordination of any kind. Many were sexual revolutionaries, some rejecting monogamy, some rejecting marriage and most proclaiming equal rights across the perceived partition of gender.
Women were central to this sedition. They were core members of most of these new sects and just as active as the men in pulling down the fences and hedges around their commons. The arguments against land and its enclosure were the same arguments for their freedom of will – as the lords of the manor tried to enclose their livelihoods, they sought to extend their dogma on the role and behaviour of women. Strong, self-willed women of the courts were dealt with brutally. Anne Askew was the daughter of a wealthy landowner, and one of the earliest English female poets. She was the first woman on record to ask for a divorce. She converted from Catholicism to Protestantism and was charged with heresy in 1545. Although she was tortured in the Tower of London, she refused to betray the names of other Protestants and was sentenced to death in 1546. Since her broken bones could no longer sustain her weight, she was carried to her pyre on a chair, and when she refused to renounce her beliefs she was burned alive. Similarly, Margaret Cheyney was executed for her part in the Pilgrimage of Grace, for persuading her husband Lord Bulmer to get involved and for conspiring to recruit the locals to, in her words, ‘raise the commons’.
But the women of the commons, the working-class women, were harder to control, not least because there were a lot more of them. If the life blood of sedition is communication, these women, labouring in the commons, or spinning and weaving in rooms together, were the beating heart of the problem. The word gossip betrays this fearful link between the older women of the commons, and the spread of seditious counter-narratives. It began its life as a noun, godsibb. The godsibbs were the close friends of a woman who attended her in childbirth, and as such had a bond with the child and mother through the hours of labour. Men weren’t included. The word came to be associated with the notion of a close confidante and finally, through the Tudor period, evolved into a verb – to exchange closely guarded secrets. In Shakespeare’s Titus Andronicus, Aaron speaks of ‘a long-tongued babbling gossip’ who threatens to reveal the truth of his actions and resolves to murder her to keep it quiet.
(...) Paracelsus, the father of modern medicine, once claimed that he learned everything he knew from a ‘cunning woman’. The knowledge these women possessed was accumulated from an oral tradition, passed along a generational thread of storytelling, and the experience of working within nature – many of their ‘sorceries’ have later been proved by modern science, and privatised by drug companies. A commoner complains of inflamed joints: ‘apply willow bark’, said the witches. ‘Sorcery!’ cried the Church. And today salacin, a chemical compound sourced from willow bark, is treated to make salicylic acid, which is now sold as aspirin. In 1540, Henry VIII granted the charter for the Company of Barber-Surgeons which was the beginning of the male-dominated medical profession. By law, women were barred from professional practice and anyone offering medical advice without a licence was operating outside the law. Surgery became the art of the male doctor and the holistic services provided by the cunning women, both psycho-spiritual (therapy) and herbal remedies, were outlawed. The herbs of the common had become weeds, the women of the common were witches.
(...) I am following the river across the gnarly, rutted land where the long, open plains of grass meet the river. There are tractor tracks and large squelchy depressions, stippled by heavy hooves, where the cows come to drink. Herds of sheep stare at me as I pass and then suddenly bolt as one across the plains. There is no one in sight for miles around but still I feel a nagging anxiety: the heavy presence of the castle follows me, like Mona Lisa’s eyes.
When philosopher Jeremy Bentham returned from Belarus in 1787 he had plans for a new prison he called the Panopticon. Designed around a circular footprint, its revolutionary idea was that prisoners could be seen at all times from a central observation tower. The point, however, was not that they were constantly monitored, but that their behaviour could be controlled by the constant feeling of being observed. Two hundred years later, Foucault called this Panopticism, that sense of a higher power constantly surveying the actions of its lower orders. But here, beneath the castle, Panopticism seems to have been a much earlier invention. John Graunt, the Tudor pamphleteer, wrote in 1662: ‘Many of the poorer parishioners through neglect do perish, and many vicious persons get liberty to live as they please, for want of some heedful eye to overlook them.’ When the duke began his repairs of Belvoir Castle, he was reinstating this heedful eye over the Vale, a lighthouse of control that emitted not light but power.
These common lands, areas as yet ungoverned by the cult of exclusion, were places outside the scope of this heedful eye, places where women and men could live as they pleased. The Tudor courts told stories of Wild Sabbats on the plains and in the forests, great satanic orgies where men and women would come together to spurn the word of God and the order of the lords with sex and booze and dance. The word ‘coven’, used to describe these meetings, is derived from the same root as ‘convention’ and ‘convent’: it means simply a coming together of people. It was another one of Tyndale’s legacies: the congregation without the Church. The problem for the lords was that the connections they made on these wild plains, the solidarity they fostered, had constructed an organic, self-governing web of social relations, customs, that risked spilling over into the rigid hierarchal structure of the courts, even toppling them.
(...) In 1989 the philosopher Edward Soja published the first in a series of books and essays that advanced the concept of Henri Lefebvre’s Third Space. For Soja, ‘Thirdspace’ is a conversation between ideology and architecture open to all who inhabit it. It is both imagined and real, both abstract and concrete, and builds a space where the borders of society can be constantly challenged. In Soja’s Thirdspace, groups who are marginalised by the ideologies imposed by place can interact on an equal footing with the centres of power that created them. Thirdspace can become an area of: ‘radical openness, a context from which to build communities of resistance and renewal that cross the boundaries and double-cross the binaries of race, gender, class and all oppressively Othering categories’.
Thirdspace is not imposed from above, but created from within. Its central concept is its slipperiness, its openness to change, the permeability of its borders of definition. It is in constant flux, an ‘open-ended set of defining moments’. (...) Thirdspace sounds a lot like the oldest use of space in history: the commons".
N. Hayes, The Book of Trespass. Crossing the Lines that Divide Us, London and Dublin 2020.
Panoptyczny zamek i sabat dóbr wspólnych
"Widzę zamek Belvoir na szczycie pierwszego zbocza od strony Bottesford. Na tle ciemnoniebieskiego nieba stoi na samotnej, zalesionej wychodni, niczym ciężka kamienna pieczęć do papieru nad polami uprawnymi Vale of Belvoir, jak rdzeń grawitacyjny ziemi. (...) Zamek był nie tylko odnowionym domem nowożeńców, ale wyraźną manifestacją służącą przywracaniu porządku w okolicznych wsiach. Poza dworem życie kobiet było znacznie bardziej swobodne. Pisarz elżbietański Thomas Harman opublikował swój popularny dyskurs na temat włóczęgów w 1566 roku, opisując mężczyzn jako 'chytre lisy', czyli chytrych złodziei. Jednak jego opis kobiet ujawnia typowy dla jego płci lęk przed wolnością: kobieta pozbawiona pana była 'krową... która idzie do byka każdego księżyca, z jakimkolwiek bykiem'. Mężczyźni ociągali się w pracy - kobiety były dziwkami.
W dobrach wspólnych roiło się od dysydentów, wywołujących bunty w dolinach pod czujnym, pełnym strachu okiem lordów. William Tyndale został spalony w tym samym roku, w którym król Henryk rozpoczął kasatę dóbr klasztornych, a w kilka lat później, kiedy jego tłumaczenie Biblii wyciekło poprzez zakony, otworzył puszkę Pandory: przez następne stulecie wykiełkowało mnóstwo sekt i kultów, szerząc alternatywne interpretacje słowa Bożego. Rodzina Miłości, Kwakrzy, Fifth Monarchists, Seekersi i Rantersi, Grindletonianie i Anabaptyści oraz niezliczeni inni tworzyli swoje własne wywary buntu i herezji, odrzucając dogmat o zmartwychwstaniu, modlitwie, niebie i piekle oraz najważniejsze wśród tego wszystkiego: jakąkolwiek formę podporządkowania. Wielu było rewolucjonistami seksualnymi, niektórzy odrzucali monogamię, inni negowali małżeństwo, a większość głosiła równe prawa niezależnie od tego jak postrzegano wówczas podział płci.
Kobiety odegrały kluczową rolę w tym buncie. Były wiodącymi członkiniami większości tych nowych sekt i pozostawały tak samo aktywne jak mężczyźni w rozbiórce płotów i żywopłotów wokół swoich dóbr wspólnych. Argumenty przeciwko gromadzeniu ziemi i jej ogradzaniu były tymi samymi argumentami, co te wznoszone za wolnością ich woli – tak jak panowie dworu starali się ogrodzić swoje źródła utrzymania, tak też starali się rozszerzyć swój dogmat o rolę i zachowania kobiet. Silne, samowolne kobiety dworskie były traktowane brutalnie. Anne Askew była córką bogatego właściciela ziemskiego i jedną z pierwszych angielskich poetek. Była pierwszą kobietą, której wniosek o rozwód zarejestrowano. Przeszła z katolicyzmu na protestantyzm i została oskarżona o herezję w 1545 roku. Chociaż była torturowana w Tower of London, odmówiła wyjawienia imion innych protestantów i została skazana na śmierć w 1546 roku. Ponieważ jej złamane kości nie mogły już jej utrzymać wagi, została zaniesiona na stos na krześle, a kiedy odmówiła wyrzeczenia się swoich przekonań, została spalona żywcem. Podobnie Margaret Cheyney została stracona za udział w Pielgrzymce Łaski, za przekonanie swojego męża Lorda Bulmera do zaangażowania się i za spisek mający na celu rekrutację miejscowych, by, jak to określiła, 'wznieść dobro wspólne'.
Ale kobiety z dóbr wspólnych, kobiety z klasy robotniczej, były trudniejsze do kontrolowania, nie tylko dlatego, że było ich znacznie więcej. Jeśli krwiobiegiem buntu jest komunikacja, to te kobiety, pracujące w dobrach wspólnych lub przędzące i tkające razem w izbach, były jego bijącym sercem. Słowo 'plotka' zdradza ten przerażający związek między starszymi kobietami z gminu a szerzeniem się wywrotowych kontrnarracji. Rozpoczęło swoje życie jako rzeczownik - 'godsibb'. Godsibbs były bliskimi przyjaciółkami kobiety, które towarzyszyły jej przy porodzie i jako takie miały więź z dzieckiem i matką w jego trakcie. Mężczyźni nie zostali tu uwzględnieni. Słowo to zaczęło być kojarzone z pojęciem bliskiej powierniczki i ostatecznie, w okresie dynastii Tudorów, przekształciło się w czasownik – 'wymieniać pilnie strzeżone sekrety'. W Szekspirowskim Tytusie Andronikusie Aaron mówi o 'rozgadanej plotkarze', która grozi ujawnieniem prawdy o jego czynach i postanawia ją zamordować, by zachować je w tajemnicy.
(...) Paracelsus, ojciec współczesnej medycyny, twierdził kiedyś, że wszystkiego, co wie, nauczył się od 'chytrej kobiety'. Wiedza, którą posiadały te kobiety, była skumulowana z tradycji ustnej, przekazywanych z pokolenia na pokolenie opowieści i doświadczeniu pracy w przyrodzie – wiele z ich 'czarów' zostało później udowodnionych przez współczesną naukę i sprywatyzowanych przez koncerny farmaceutyczne. Zwykły człowiek skarży się na zapalenie stawów: 'nałóż korę wierzby', powiedziały czarownice. 'Czarnoksięstwo!', zawołał Kościół. A dzisiaj salacyna, związek chemiczny pozyskiwany z kory wierzby, jest poddawana obróbce w celu wytworzenia kwasu salicylowego, który jest obecnie sprzedawany jako aspiryna. W 1540 roku Henryk VIII nadał statut Towarzystwu Cyrulików-Chirurgów, co stanowiło początek dla zdominowanej przez mężczyzn profesji lekarskiej. Zgodnie z prawem, kobiety miały zakaz wykonywania zawodu, a każdy, kto udzielał porad lekarskich bez licencji, działał poza prawem. Chirurgia stała się sztuką męskiego lekarza, a holistyczne usługi świadczone przez chytre kobiety, zarówno psycho-duchowe (terapia), jak i zielarskie, zostały zakazane. Zioła zbierane w dobrach wspólnych stały się chwastami, kobiety z pospólstwa - stały się czarownicami.
(...) Idę wzdłuż rzeki przez sękatą, pokrytą koleinami ziemię, gdzie długie, otwarte trawiaste równiny stykają się z korytem. Są tu ślady po traktorach i duże, grząskie wgłębienia, naznaczone ciężkimi kopytami, do których krowy przychodzą się napić. Stada owiec wpatrują się we mnie, gdy je mijam, a potem nagle pędzą jak jeden organizm w poprzek równin. W promieniu wielu mil nie widać nikogo, ale wciąż czuję dokuczliwy niepokój: ciężką obecność zamku, który podąża za mną jak oczy Mony Lisy.
Kiedy filozof Jeremy Bentham powrócił z Białorusi w 1787 r., snuł plany budowy nowego więzienia, które nazwał panoptykonem. Zaprojektowany wokół okrągłej podstawy, jego rewolucyjny pomysł polegał na tym, że więźniów można było widzieć przez cały czas z centralnej wieży obserwacyjnej. Nie chodziło jednak o to, że byli oni stale monitorowani, ale o to, aby ich zachowaniem można było sterować poprzez ciągłe poczucie bycia obserwowanym. Dwieście lat później [Michel] Foucault nazwał to zjawisko panoptyzmem - poczuciem, że wyższa instancja stale obserwuje działania swoich niższych klas. Ale tutaj, pod zamkiem, panoptycyzm wydaje się być znacznie wcześniejszym wynalazkiem. John Graunt, pamflecista Tudorów, napisał w 1662 roku: 'Wielu uboższych parafian ginie z powodu zaniedbania, a wielu występnym ludziom pozwala się żyć tak, jak im się podoba, z braku uważnego oka, które by ich obserwowało'. Kiedy książę zarządził remont zamku Belvoir, przywracał mu uważne spojrzenie na dolinę - latarnię morską kontroli, która emitowała nie światło, lecz władzę.
Te wspólne ziemie, obszary dotychczas nie rządzone przez kult wykluczenia, były miejscami poza zasięgiem tego uważnego oka - miejscami, gdzie kobiety i mężczyźni mogli żyć tak, jak im się podobało. Dwory Tudorów opowiadały sobie historie o Dzikich Sabatach organizowanych na równinach i w lasach, o wielkich szatańskich orgiach, podczas których mężczyźni i kobiety gromadzili się, by seksem, alkoholem i tańcem odrzucać słowo boże i rozkazy panów. Słowo 'sabat' [coven], używane do opisania tych spotkań, wywodzi się z tego samego rdzenia, co 'konwencja' i 'konwent': oznacza po prostu zgromadzenie się ludzi w jednym miejscu. To była kolejna spuścizna Tyndale'a: kongregacja bez instytucji kościoła. Problem dla panów polegał na tym, że powiązania, jakie ludzie nawiązali na tych dzikich równinach, solidarność, którą pielęgnowali, budowały organiczną, samorządną sieć stosunków społecznych - zwyczajów, które groziły rozlaniem się na sztywną hierarchiczną strukturę dworów, a nawet obaleniem ich.
(...) W 1989 roku filozof Edward Soja opublikował pierwszą z serii książek i esejów, które rozwinęły koncepcję 'trzeciej przestrzeni' Henri Lefebvre'a. Dla Soji 'trzecia przestrzeń' uruchamia konwersację między ideologią a architekturą, otwarta dla wszystkich, którzy ją zamieszkują. Jest zarówno wyobrażona, jak i rzeczywista, zarówno abstrakcyjna, jak i konkretna, i funduje przestrzeń, w której granice społeczeństwa mogą być nieustannie kwestionowane. W Thirdspace Soji grupy marginalizowane przez ideologie narzucane w przestrzeni mogą wchodzić w interakcje na równych prawach z ośrodkami władzy, które je stworzyły. Trzecia przestrzeń może stać się obszarem 'radykalnej otwartości, kontekstem, z którego można budować społeczności oporu i odnowy w poprzek granic i wbrew binarności rasy, płci, klasy i wszystkich opresyjnych kategorii inności'.
Trzecia przestrzeń nie jest narzucona z góry, ale tworzona od wewnątrz. Jej centralną cechą jest śliskość, otwartość na zmiany, przepuszczalność granic definicyjnych. Jest ona w ciągłym ruchu, 'otwartym zbiorze definiujących ją momentów'. (...) Trzecia przestrzeń brzmi jak najstarsze użycie przestrzeni w historii: dobra wspólne".
N. Hayes, The Book of Trespass. Crossing the Lines that Divide Us, London and Dublin 2020.
