The rise of Scottish capitalism: clearances of Highlands and enclosures of sheeps / Narodziny szkockiego kapitalizmu: czyszczenia wyżyn i grodzenia owiec

The rise of Scottish capitalism: clearances of Highlands and enclosures of sheeps

">>To concentrate the estates, small holdings had first to be abolished, thousands of tenants had to be driven from their native soil and a few shepherds in charge of millions of sheep to be installed in their place. Thus, by successive transformations, landed property in Scotland has resulted in men being driven out by sheep.<< - Karl Marx

In the case of Scotland, one of the most backward countries in Europe in 1700, the very existence of capitalist England both enabled and compelled shortcuts. Its feudal rulers quickly learned from, emulated, and in many ways surpassed their southern neighbors. 'The technical methods and class structures that had taken centuries to develop in England could be applied immediately in Scotland, in their most advanced form.' Between 1750 and 1800, Scottish landlords carried out 'one of the most spectacularly successful transitions to capitalist agriculture in the historical record.'

In 1707, the Parliaments of England and Scotland voted to become a single country, Great Britain. Scotland received seats in Parliament in London, financial assistance, and free trade with England. The agreement left Scotland’s existing feudal structures and laws intact, creating an unstable mash-up of two incompatible social systems in one state. The arrangement was opposed from within by the Jacobite lairds and nobles who were unwilling or unable to adapt. (Jacobite is from Jacobus, the Latin equivalent of James: they supported the deposed Stuart King James II and his descendants.) Over the next four decades, those forces repeatedly rebelled, seeking to turn back the clock.

The last Jacobite uprising was defeated in 1746 in the bloody Battle of Culloden, 'the final battle in the British bourgeois revolution.' After the English commander, the Duke of Cumberland, carried out the brutal reprisals that earned him the label 'Butcher,' Britain’s rulers confiscated rebels’ lands and imposed laws that destroyed the social basis of the lairds’ and clan chiefs’ power. To save their wealth and position, Scotland’s traditional rulers had to become capitalist landlords.

All those who had hoped to avoid committing themselves to ‘commercial society’ found themselves without alternatives. Landowners who had hoped to subsist through feudal super-exploitation of the peasantry or, at best, by supplementing their feudal rent through the sale of coal or timber, now found that they had no option but to enter the marketplace, or to fail in competition with their more commercially orientated rivals.

In England, the development of agrarian capitalism was unplanned: it proceeded in fits and starts over several centuries, with each landlord responding to economic and social pressures as he saw fit. Only in retrospect was it clear that the combined effect was what Marx called original expropriation, the conversion of land into capital and the creation of a class of landless wage-workers.

In Scotland, by contrast, 'the process was systematically theorized in advance of implementation.' From the beginning, landowners had access to an extensive English literature on agricultural improvement, and the benefits of 'commercial society' were promoted by Adam Smith and other theorists of the Scottish Enlightenment. Landlords seeking to protect their wealth had no shortage of advisors, including men who hired themselves out as 'improvers,' promising great increases in revenue. At the beginning of the 1700s, few farms in Scotland practiced even elementary crop rotation; by the early 1800s, English agriculturalists were traveling north to learn from some of the most technologically sophisticated farms in Europe.

The transition to capitalist agriculture happened differently in Scotland’s two major geographic regions, the relatively flat Lowlands in the south and the rocky, mountainous Highlands in the north. In 1700, 'Scottish agriculture was remarkable only in one respect: the rural class structure within which it took place corresponded to the classic feudal model more closely than that of any other state west of Poland.'

By about 1830, capitalist agriculture prevailed in both regions, but with significant differences. Lowland farming was generally either arable or combined arable/livestock, and the class structure was similar to England’s three-tier configuration. The Highlands were dominated by huge sheep farms, operated by a few large tenants and worked by a small number of laborers. In both, a large proportion of the traditional peasantry had been removed from the land.

Enclosures to establish large capitalist farms first occurred in the southwest, in Galloway, an area long dominated by cattle raising. By no coincidence, that was also the site of Scotland’s first anti-enclosure uprising.

In 1667, the landlord-dominated parliaments in England and Scotland created new markets for themselves by banning the import of Irish cattle. In response, landlords in Galloway began evicting small farmers to make room for fenced grazing fields where cattle could be fattened before being driven south to English markets. A visitor described one of these 'cattle parks' in 1682:

'Sir David Dunbar of Baldoon has a park, about two miles and an half in length and a mile and an half in breadth; the greatest part whereof is rich and deep valley ground, and yields excellent grass…. This park can keep in it, winter and summer, about a thousand beasts, part whereof he buys from the country, and grazes there all winter, the other part whereof is his own breed; for he has nearly two hundred milch kine [milk cows], which for the most have calves yearly'.

The union of England and Scotland in 1707 eliminated import and export duties, making the trade of Galloway cattle for English cash even more attractive, and evictions increased. A visitor in 1721 wrote that 'the inhabitants of Galloway are much lessened since the custom of inclosing their grounds took place, for there are certainly above 20,000 acres laid waste on that account.'

In 1724, the 'the Poor Distressed Tenants of Galloway' decided 'to assemble in a body together,' in response to

'tenants being driven out in order to inclose the ground, their grievous cries who did not know where to put their heads or what to do with their stocks, together with the fear of others of us who expect the same fate in a short time, did alarm us so that we thought it our duty by the laws of God and self-preservation to do whatever we could to show the world not only our own distressed state but the dangerous consequences of inclosing the lands and turning out the inhabitants'.

When sixteen families were evicted to expand cattle parks in May 1723, rumors spread that the landlords were planning hundreds more evictions. After an initial meeting at the annual summer fair in Kelton, tenant farmers spent the winter gathering signatures for a document in which they promised to support each other in opposing enclosures, and planning direct actions against enclosures. Beginning in March 1724, teams of tenants and cottars (cottagers) led by captains from each parish would converge on a cattle park, carrying long poles to lever up and topple the stone dykes (fences) that surrounded it. They called themselves Levellers, not in reference to the left-wing party in England’s Civil War, but because, like the anti-enclosure rebels in the Midlands in 1607, they leveled the fences that divided their land. An eyewitness described an action in May 1724:

'On Sunday 10th instant they caused public proclamation to be made at doors of eight Parish Churches, ordering all men and women upward of 15 to repair to the Main of Bomby.

I saw them yesterday between the hours of 8 and 12 in the morning coming in bodies from all quarters … making in all a body upwards of 2000, half of which were armed with good effective firelocks upwards of 400, and pitchforks and clubs; the other half being the workmen had long poles for prizing up the seams of the dykes for quick despatch'.

About 12 of the clock Mr Basil Hamilton’s servants with about two or three of this town, advanced to them in order to make a Treaty. They were quickly enclosed, dismounted and taken prisoner, and instead of coming to any agreement they were with much difficulty dismissed. The mob fired three shots upon them in retreat then gave the word ‘Down with the Dykes’ upon which they fell vigorously to work to Mr Hamilton’s large dyke, for the space of three hours they levelled to the ground seven miles of stone dyke in length.

Galloway landlords who also owned cattle farms in Ireland, a short sea-journey away, were widely suspected of smuggling Irish-raised cattle into their Scottish parks. Animals that were believed to have come from Ulster were slaughtered or maimed during the protests.

The Levellers also conducted an effective propaganda campaign. Pamphlets, manifestos, and appeals for support were widely distributed, as were notices of forthcoming actions. This call to action, for example, was posted on church doors in three parishes:

'Therefore in order to prevent such a chain of miseries as are likely to be the consequences of this unhappy parking we earnestly entreat the assistance and aid of you the loyal parish of Borgue in order to suppress these calamities and that we may either live or die in this land of our nativity. We beg your assistance which will tend to your own advantage in order to which we desire you to meet at David Low’s in Woodhead of Tongland where we expect the concurrence of Tongland and Twynholm upon Tuesday morning an hour after the sun rise which will gratify us and oblige yourselves'.

Verses like these, from the Lamentation of the People of Galloway by the Pairking Lairds, by Leveller poet James Charters, were circulated in manuscript, printed as broadsheets, and sung or recited when poor people gathered:

'A generation like to this

Did never man behold,

I mean over great and mighty men

Who covetous are of gold.

Solomon could not well approve

The practice of their lives

To oppress and to keep down the poor,

Their actions cut like knives.

Among great men where shall ye find

A godly man like Job,

He made the widow’s heart to sing

But our lairds make them sob.

It is the duty of great men

The poor folks to defend,

But worldly interest moves our lairds,

Their mind another end.

The lords and lairds may drive us out

From mailings where we dwell

The poor man says: “Where shall we go?”

The rich says: “Go to Hell.”'

As late as August 1726, a man in Kirkcudbright was jailed just for owning a copy of that poem.

Support for the Levellers went beyond farmers and cottars. When the Church of Scotland ordered its ministers to denounce levelling as a mortal sin, many in Galloway refused to do so, and at least one was formally charged with participating in dyke-breaking. Soldiers sent to arrest protesters sometimes took no action, or allowed arrested men to escape on the way to jail. A supporter in Edinburgh, using the pen-name Philadelphus, published a twenty-page pamphlet titled Opinion of Sir Thomas More, Lord High Chancellor of England concerning enclosures, in an answer to a letter from Galloway. He quoted Thomas More’s 1516 book Utopia, and an English anti-enclosure pamphlet from 1646, to support his assertion that 'no man must do that in his own property or possessions as may hurt another man.' The Lord Advocate tried unsuccessfully to identify the author and suppress the pamphlet.

About 37,000 people lived in Galloway, so armed gatherings of two thousand or more, and an unknown number of less active supporters, showed that local opposition to enclosure was far stronger, and more determined, than the local gentry could handle. Terrified, they appealed for assistance, and six troops of British dragoons were sent. In multiple confrontations, most rebels avoided arrest by disappearing into the hills and vales they knew well, but the uprising was suppressed by October. Judges, most of whom were local landlords, imposed sentences of imprisonment, deportation, and high fines. Little is known about the eventual fates of individual Levellers, but it is likely that many joined the growing exodus of Scottish peasants to the Americas.

In 1700 about 1,200,000 people lived in Scotland. Of those, fewer than 2,000 owned over 90 percent of the land, and about 200 very large landlords—150 in the Lowlands, 50 in the Highlands—owned most of that. The land owners’ wealth depended on tenant farmers, most of whom paid a third or more of each year’s crop in rent and had to perform compulsory labor of various kinds. Many tenants owed military service as well—in a country that was frequently wracked by wars and internal conflict, clan chiefs who owned more land could raise bigger armies.

Peasants were subject to their landlord’s court, where they could be tried and sentenced for virtually any crime short of treason, with no right of appeal. This 'heritable jurisdiction,' in which the landlord’s agents were the police, prosecutors, and judges, played a key role in maintaining the lords’ power and enforcing obedience. Leases were short and could be terminated on forty days’ notice.

The Scottish equivalent of common-field farming was runrig, in which each tenant held a share of the arable land—usually twenty or thirty acres each—but the actual strips (rigs) were periodically redistributed, so no one had permanent use of the best land. Essential tasks, such as ploughing, harvesting, peat-cutting, and thatching, were done collectively. Most villages were surrounded by commons or waste, which was shared for pasture and foraging. Like the open field system in England, runrig was not communal ownership—it was collective right to use the land.

Below tenants in the social hierarchy were cottars, who had a few acres and a dwelling, provided by a tenant farmer on a customary basis in return for seasonal labor. As sub-tenants, their possession of land depended on local customs, and if the tenant lost his lease, the cottars were usually removed as well. 'In the final analysis, indeed, they might be more accurately described as ‘labourers’ who had a patch of land rather than ‘possessors'.'

Scottish courts did not recognize traditional or common rights, so landlords could impose changes pretty much at will, and tenants had no right of appeal. The actual course of change varied, depending on local conditions, but some measures were implemented almost everywhere in the Lowlands between 1750 and 1800. Cash rent replaced payment in kind; multiple tenancies and runrig were abolished; small holdings were combined into larger farms; common lands were privatized; and written leases required tenants to implement crop rotations, manuring, and other practices that increased production.

The most willing and able tenants were rewarded with longer leases and more land—land which was taken from others who were considered in a less favourable light. In this way an embryonic capitalist tenant-farmer class began to emerge—a social grouping which had a huge stake in making the changes successful.

Adjusted for inflation, farm rents rose about 1500 percent between 1660 and 1815, with most of the increase occurring in the late 1700s.

In most cases, the professional managers who actually planned and implemented the changes proceeded cautiously, keeping costs down and minimizing resistance. 'The general pattern of tenant reduction, movement to compact holdings and larger farms, was a gradual, step-wise process which might often take several decades to accomplish.' Short leases could be terminated one at a time, and tenants who couldn’t pay higher rents could be removed as required, allowing gradual consolidation of larger farms. This allowed the manager to experiment and see results before going ahead, spreading costs over time, and reducing the danger of organized resistance.

The process has been called 'clearance by stealth and attrition.' It took place legally and quietly, 'but in the end had the same long-term effect as the dramatic episodes of collective eviction: many fewer people at the end of the process with a stake in the land.' (Until the 1840s, the evictions were usually called removals, but clearances then became the usual term for the displacement of occupiers by landlords.)

Hardest hit were the cottars, who made up about half of the rural population in 1750. The land they had occupied was incorporated into the new large farms, and the common land they had depended on was enclosed. Their houses were demolished and the stone was used to make the dykes that divided enclosed fields. In just a few decades, a class whose labor was essential to the old order was erased.

Cottar families, the dominant social formation in the countryside before c.1750, had been entirely stripped out of the system by the early nineteenth century. Wage-earning married servants, hired for a year, and single male and female servants contracted for six months, now comprised the vast majority of the farm labour force. There had always been some landless servants in the fermetouns [farming villages] but their numbers now swelled into a great rural army which outnumbered all other workers.

In England, where capitalist agriculture developed well before capitalist industry, enclosure created large numbers of landless workers. In Scotland, the clearances took place at the same time as the early Industrial Revolution, and many landlords also became industrial entrepreneurs, so the birth of an agrarian proletariat was more tightly connected to the development of an industrial proletariat.

The new large farms required large numbers of laborers at harvest time, so some landlords built model villages to encourage evicted tenants not to move to cities or emigrate. Rents were low, but part-time farm work didn’t pay enough to support a family. 'It was quickly realised that the plans for laying down villages would be no use at all for stemming emigration out of the estate unless the kind of opportunity that the Industrial Revolution was presenting to emigrants to the towns could itself be reproduced in the villages.' Rather than simply renting to former tenants, landlords preferred and even advertised for workers with industrial skills, whether or not they were local. Villages that attracted skilled artisans became preferred locations for putting-out industries, especially textiles: In 1780 there were about 25,000 handloom weavers producing cotton, linen, and wool cloth in Scotland; by 1810 there were 78,000. As in England, these home-based workers were not independent artisans, they were wage-workers in a system of capitalist manufacture.

In industry as well as agriculture, Scottish development quickly caught up with England’s, without having to go through the same stages. Many landlords invested their increased agricultural income in industry, either indirectly, through institutions such as the British Linen Bank, or directly, by building small factories—especially distilleries, which provided a local market for the estates’ grain—and revenue-generating infrastructure such as turnpike (toll) roads and canals.

The most important industrial projects were cotton mills that used the water-powered spinning machines first deployed in England in 1774 by industrialist-inventor Richard Arkwright. Just two years later, water-powered cotton mills opened in Scotland, in Penicuik, Midlothian, and Rothesay, Bute. They were small by later standards, but far more productive than hand-spinning—each mill produced enough yarn to keep thirty hand-loom weavers working full-time.

A decade later, the Duke of Atholl, who owned a huge estate near Perth, partnered with Arkwright to build the much larger Stanley Mill on the Tay River. It soon employed about 350 workers, including many children, who lived in a planned village on the duke’s land. Family members who didn’t work in the mill may have been weavers, using yarn from the mill, or farm workers. The duke received profits from the mill and rents from the village, and his farmer tenants had easy access to labor at harvest time.

Other landlords whose land included fast flowing rivers followed suit—over a hundred similar mills were built by the end of the century. Imports of raw cotton, grown by slaves in the West Indies and the United States, rose from half a million pounds a year in the early 1780s to over seven million pounds a year in the early 1800s. Scotland had become 'the second heartland of cotton, only one step behind Lancashire.'

Industrial development and growing cities provided employment for many evicted tenants in the Lowlands, but farther north things were different.

For many years, 1792 was remembered throughout Gaelic Scotland as Bliadhna nan Caorach—the Year of the Sheep. The poor celebrated it as the time they fought back against the introduction of vast herds of sheep that were stealing pasture from their cattle. 'The eruption was volcanic and there was especial alarm among the lairds that the north would become contaminated with radicalism imported from the south,' at a time when radical movements inspired by the French Revolution were growing throughout Britain.

In eastern Ross-shire, in the borderland between Lowlands and Highlands, peasants had long pastured small herds of cattle on the hills. In 1791, Sir Hector Munro, who had made his fortune in India and spent a great deal of it acquiring land, evicted thirty-seven families from his estate and rented their land and grazing rights to a former army officer, Captain Allen Cameron, who stocked the land with several thousand sheep and ordered the remaining farmers to keep their cattle away. Over the next year there were frequent conflicts, particularly because Cameron ordered his workers to seize any cow or ox that strayed onto the land they now held, and then charged the owner a fee to return it.

The issue came to a head in June 1792, when Cameron impounded all of the cattle at once for supposed trespass, and about fifty villagers, including some from a nearby community, marched on Cameron’s farm in Strathrusdale to forcibly free their animals. The villagers were not armed, but Cameron, backed by all of his workers, met them carrying a loaded shotgun and a long knife, promising to shoot them like birds and have the survivors sent to Australia. The villagers’ leader, Big Wallace, disarmed him, bent the gun’s barrel and took the knife as a souvenir. Cameron’s employees fled, the villagers roughed him up, and the cattle were liberated.

The matter might have ended there, but when Cameron brought charges against the villagers, they decided to end the conflict by permanently removing the sheep. On Sunday July 29, delegates read a proclamation in local churches, demanding reduced rents, more land reserved for wheat to bring down the cost of bread, and an end to enclosure of pasture. On July 31, in a carefully planned and organized operation, some two hundred people from several communities began rounding up sheep, including the Camerons’ flock, and driving them to Strathrusdale. By August 4 they had assembled an estimated 10,000 sheep and began moving them south. The plan was to drive them across the Beauly River, into Inverness-shire, and there release them in open country.

The rebels were well organized but politically naïve. They seem to have believed that if the sheep were gone the problem would be gone too. They didn’t reckon with the landowners’ determination to protect their property and class interests. During the eight days it took to collect sheep in multiple parishes, the estate owners organized a posse of their tenants and soldiers from nearby Fort George. Early in the morning on August 5, when most of the insurgents were home sleeping, the forces of order attacked the fifty or so men who were watching the sheep overnight. Outnumbered and unarmed, the villagers dispersed into the hills.

Everyone from miles around knew the men who had taken part, but no witnesses came forward, so the sheriff was able to arrest only fifteen. Eight, including Big Wallace, were charged with assaulting Cameron, but because he had threatened them with a gun, the jury concluded that they acted in self-defense and found them not guilty. Seven were accused of 'advising, exciting, and instigating of persons riotously and feloniously to invade, seize upon, and drive away the property of … our Lieges, especially by lawless and seditious proclamations made at … the churches or places of worship where the inhabitants are convened upon a Sunday.' Five received relatively minor sentences, but two, Hugh Breck Mackenzie and John Aird, were apparently considered the ringleaders, because they were sentenced to seven years’ transportation (exile) to Australia. Before the sentence could be carried out they escaped—it was rumored that the jailers deliberately left the doors open—and despite a £5 reward, they were never captured.

Although the Year of the Sheep was long an inspiration to opponents of the clearances, it was a defeat. Historian Eric Richards sums up the long-term consequences:

'Just as the Galloway disturbances of 1722–24 signified the first and last determined resistance to enclosure in southern Scotland, so the Ross-shire rebellion in 1792 provided its northern counterpart. The defeat of the resistance to sheep farming was comprehensive; co-ordinated obstruction of the sheep farmers was thoroughly broken and never again was there a chance for the old Highland society to hold back the invasion of the sheep. The last stronghold, the northern Highlands, was breached'.

Feudalism in the Highlands took the form of clans that supposedly owned the land as one big family, and farmers believed their right to use the land was guaranteed by their kinship to the clan chief and their willingness to support him in battle. As Neil Davidson comments, 'The chiefs were prepared to encourage this belief as long as they needed the presence of fighting men on their territory, but, as was to become all too apparent after 1746, a right which subsists on the sufferance of the powerful is no right at all'. In the late 1700s, clan chiefs claimed personal ownership of the land and began expelling their supposed kin. 'Customary relationships between clan elites and followers swiftly disintegrated as the entire fabric of society was recast in response to the new rigour of landlord demand, ideological fashion and, above all, the overwhelming force of market pressures emanating from the south.'

The Ross-shire Insurrection taught the clan chiefs that halfway measures were dangerous. Sir Hector Munro’s mistake wasn’t evicting tenants, but not evicting all of them. So long as any remained, conflict was inevitable. The graziers who wanted to lease sheep farms drew the same conclusion: they wanted thousands of acres, entirely free of potential troublemakers. The result, between 1800 and 1850, was the forced removal of tens of thousands of peasants from land that their families had farmed for generations.

Across the north, landlords’ agents 'cleared the crofts of men, women and children, using police and soldiers where necessary.' Small farmers’ leases were terminated en masse, to make room for sheep. In 1811 there were about 250,000 sheep in the Highlands; by the 1840s there were close to a million. Evicted tenants who didn’t immediately emigrate to the Lowlands or North America were relocated to tiny holdings on the coast.

The most notorious Highland Clearances were those carried out by the Duchess of Sutherland, who removed as many as 10,000 tenants between 1807 and 1821. To ensure that evicted tenants left quickly and didn’t return, her factor (agent) Patrick Sellar and his gang burned their houses, often before they could remove their belongings. An eyewitness, Donald McLeod, later described what had happened in two parishes on the Sutherland estate:

'In the month of March, 1814, a great number of the inhabitants of the parishes of Farr and Kildonan were summoned to give up their farms at the May term following, and, in order to ensure and hasten their removal with their cattle, in a few days after, the greatest part of the heath pasture was set fire to and burnt, by order of Mr. Sellar, the factor, who had taken these lands for himself….'

As the lands were now in the hands of the factor himself, and were to be occupied as sheep-farms, and as the people made no resistance, they expected at least some indulgence, in the way of permission to occupy their houses and other buildings till they could gradually remove, and meanwhile look after their growing crops. Their consternation, was, therefore, the greater when, immediately after the May term day, and about two months after they had received summonses of removal, a commencement was made to pull down and set fire to the houses over their heads!

The old people, women, and others, then began to try to preserve the timber which they were entitled to consider as their own. But the devastators proceeded with the greatest celerity, demolishing all before them, and when they had overthrown the houses in a large tract of country, they ultimately set fire to the wreck. So that timber, furniture, and every other article that could not be instantly removed, was consumed by fire, or otherwise utterly destroyed.

These proceedings were carried on with the greatest rapidity as well as with most reckless cruelty. The cries of the victims, the confusion, the despair and horror painted on the countenances of the one party, and the exulting ferocity of the other, beggar all description. In these scenes Mr. Sellar was present, and apparently, (as was sworn by several witnesses at his subsequent trial,) ordering and directing the whole.

Many deaths ensued from alarm, from fatigue, and cold; the people being instantly deprived of shelter, and left to the mercy of the elements. Some old men took to the Woods and precipices, wandering about in a state approaching to, or of, absolute insanity, and several of them, in this situation, lived only a few days. Pregnant women were taken with premature labour, and several children did not long survive their sufferings.

Public outrage forced the authorities to charge Sellar with culpable homicide, but despite a mass of eyewitness testimony, it took less than fifteen minutes for a jury of landowners and their employees to acquit him. He is still remembered as a symbol and perpetrator of the crime against humanity known as the Clearances.

Tenants who were relocated to the coast were expected to pay rent and deliver a profit by collecting and burning kelp, a source of chemicals used by the glass and soap industries. It was hard and dirty work, but it provided some income until the long war with France ended in 1815, and the Highland kelp industry collapsed in face of European competition. That, combined with a general postwar depression, forced many former clan chiefs to sell land. About two-thirds of the estates in the four Highland counties changed hands by mid-century.

The new owners, many of whom paid for the land with the money they received as compensation when West Indies slavery was abolished in 1834, quickly discovered that there was little profit in renting land to sheep farmers and poverty-stricken crofters. They initiated a new wave of clearances, this time to create deer forests (so-called despite the absence of trees) where wealthy men from the south, Europe, and overseas paid large fees for the privilege of killing deer that had been imported from Europe. By 1884, private deer-hunting preserves covered ten percent of Scotland, an area larger than Wales.

Scottish journalist Robert Somers, whose work Marx quoted in Capital, described the situation in the Highlands in 1848:

'It is curious, though painful to trace the perversity with which the Highland people are pursued from bad to worse, and from worse to worse again. In the first place, sheep were introduced into glens which had been the seats of communities of small farmers; and the latter were driven to seek subsistence on coarser and more sterile tracks of soil. Now deer are supplanting sheep; and these are once more dispossessing the small tenants, who will necessarily be driven down upon still coarser land and to more grinding penury….

Sufferings have been inflicted in the Highlands scarcely less severe than those occasioned by the policy of the Norman kings. Deer have received extended ranges, while men have been hunted within a narrower and still narrower circle.… One after one, the liberties of the people have been cloven down. To kill a fish in the stream, or a wild beast upon the hills, is a transportable offence…

Even to travel through the fenceless forests is a crime; and paths, which have linked hamlets with hamlets for ages past, have been shut and barred. These oppressions are daily on the increase; and if pushed much further, it is obvious that the sufferings of the people will reach a pitch when action will be the plainest duty and the most sacred instinct.'

Crofters fought back throughout the 1800s, physically assaulting sheriffs, tearing up eviction notices, and on some occasions battling police and soldiers, but the clearances continued, peaking in the 1850s:

'Over the two decades from 1841 to 1861 many west Highland parishes experienced an unparalleled fall in population, primarily caused by large-scale emigration….

Coercion was employed widely and systematically…. The mechanism employed to ensure that they went came to be described as “compulsory emigration.” Families were offered the bleak choice between outright eviction or removal together with assistance to take ship across the Atlantic with costs of passage covered by proprietors.'

The Highlands are now one of the most thinly populated regions in Europe.

Peasants who thought that loyalty to their clan would guarantee their hereditary rights were disillusioned when clan chiefs began evicting their followers to increase their personal wealth. In short order, the fifty clan chiefs who claimed ownership of the Highlands converted themselves into profit-focused capitalist landlords. As the Romantic poet Robert Southey wrote in 1819, referencing a voracious biblical sea monster, they were Land Leviathans—'Their only object is to increase their revenue, and they care not by what means this is accomplished…. They dispeople whole tracks to convert them into sheep-farms.'

The Land Leviathans were no longer a distinct Highland ruling class. They were tightly connected, socially, culturally, and financially, to their capitalist counterparts in the Lowlands and the rest of Britain. 'By the eighteenth century’s end any lingering traces of a patriarchal outlook had been strictly subordinated to the pursuit of profit. And Highland ‘chieftains’ were firmly set on the road to becoming the landed and anglicized gentlemen that they have ever since remained.'

Aristocratic marriages, in which capital accumulation was more important than affection, played a big role in creating the great Anglo-Scottish fortunes. The most noteworthy example was Elizabeth Gordon, chief of Clan Sutherland, later named Duchess of Sutherland. She was known for her business acumen, and that was probably a factor in her marriage to one of the richest men in England, the Marquess of Stafford. Although she had far more land (1,000,000 versus 30,000 acres), he was richer because, in addition to very productive farmland, he owned the famous Bridgewater Canal, built in the 1760s to link Liverpool and Manchester and other industrializing centers in Lancashire. They vacationed in the Highlands, but spent most of their time in English mansions, including one that was said to be the largest and most luxurious palace in London. The Stafford fortune financed the infamous Sutherland Clearances, which the Duchess ordered, and which solidified their place as the richest couple in Britain.

The Sutherlands were an extreme case, but combinations of English and Scottish capital were not unusual. 'Through the years of the Clearances, external capital flowed into the Highlands as never before. Much of this capital had been generated in the Lowlands, in England and in the colonies, some brought home by expatriates returning with the booty of empire.'

The Sutherland Clearances took place almost exactly three hundred years after Thomas More wrote his famous attack on enclosures that led to sheep devouring people. Sheep also devoured people in the nineteenth century, but in contrast to More’s time, the Highland enclosures took place after Scotland’s feudal landowners had been turned into or been replaced by capitalists who controlled the state and were already investing in industry. This wasn’t a new social order struggling to be born, it was mature capitalism in the age of industry and colonialism.

Like the Parliamentary enclosures in England, the Highland Clearances were class robbery plain and simple. They destroyed the Highlanders’ way of life solely to enrich people who were already wealthy".

I. Angus, The War Against the Commons: Dispossession and Resistance in the Making of Capitalism, New York 2023.

Narodziny szkockiego kapitalizmu: czyszczenia wyżyn i grodzenia owiec

'Aby skoncentrować własność, trzeba było znieść drobne fermy, wypędzić tysiące dzierżawców z ich rodzinnych pieleszy, a na ich miejsce postawić kilku pasterzy, czuwających nad milionami owiec. Zatem wskutek tych kolejnych zmian własność ziemska w Szkocji spowodowała wypędzenie ludzi przez owce' - Karol Marks.

W przypadku Szkocji, jednego z najbardziej zacofanych krajów w Europie w roku 1700, samo istnienie kapitalistycznej Anglii zarówno umożliwiało, jak i wymuszało obranie drogi rozwojowej na skróty. Jej feudalni władcy szybko uczyli się, naśladowali i pod wieloma względami przewyższali swoich południowych sąsiadów. 'Metody techniczne i struktury klasowe, których rozwój w Anglii zajmował wieki, można było natychmiast zastosować w Szkocji w ich najbardziej zaawansowanej formie'. W latach 1750–1800 szkoccy właściciele ziemscy przeprowadzili 'jedno z najbardziej spektakularnych w historii, udanych przejść do rolnictwa kapitalistycznego'.

W 1707 roku parlamenty Anglii i Szkocji głosowały za utworzeniem jednego państwa – Wielkiej Brytanii. Szkocja otrzymała miejsca w parlamencie w Londynie, pomoc finansową i wolny handel z Anglią. Porozumienie pozostawiło nienaruszone istniejące struktury feudalne i prawa Szkocji, tworząc niestabilne połączenie dwóch niezgodnych ze sobą systemów społecznych w jednym państwie. Porozumieniu sprzeciwiali się od wewnątrz jakobiccy panowie i szlachta, którzy nie chcieli lub nie mogli się dostosować. (Jakobici pochodzą od Jacobusa, łacińskiego odpowiednika Jakuba: wspierali obalonego króla Stuarta Jakuba II i jego potomków.) W ciągu następnych czterech dekad siły te wielokrotnie buntowały się, próbując cofnąć czas.

Ostatnie powstanie jakobickie zostało pokonane w 1746 roku w krwawej bitwie pod Culloden, 'ostatecznej bitwie brytyjskiej rewolucji burżuazyjnej'. Po tym, jak angielski dowódca, książę Cumberland, przeprowadził brutalne represje, dzięki którym zyskał miano 'rzeźnika', brytyjscy władcy skonfiskowali ziemie rebeliantów i narzucili prawa, które zniszczyły społeczne podstawy władzy lairdów [posiadaczy ziemskich] i wodzów klanów. Aby ocalić swoje bogactwo i pozycję, tradycyjni władcy Szkocji musieli stać się kapitalistycznymi właścicielami ziemskimi.

Wszyscy, którzy mieli nadzieję uniknąć zaangażowania się w 'społeczeństwo handlowe', znaleźli się bez alternatywy. Właściciele ziemscy, którzy łudzili się, że będą się utrzymywać z feudalnego superwyzysku chłopstwa lub w najlepszym przypadku uzupełniania feudalnej renty poprzez sprzedaż węgla lub drewna, teraz odkryli, że nie mają innego wyjścia, jak tylko wejść na rynek lub przegrać konkurencję z ich bardziej komercyjnymi rywalami.

W Anglii rozwój kapitalizmu agrarnego był nieplanowany: przebiegał z przerwami przez kilka stuleci, a każdy właściciel ziemski reagował na presje gospodarcze i społeczne według własnego uznania. Dopiero z perspektywy czasu stało się jasne, że łącznym skutkiem było to, co Marks nazwał pierwotnym wywłaszczeniem, przemianą ziemi w kapitał i utworzeniem klasy bezrolnych pracowników najemnych.

Z kolei w Szkocji 'proces ten był systematycznie poddawany namysłowi przed swą implementacją'. Od samego początku właściciele ziemscy mieli dostęp do obszernej literatury angielskiej na temat ulepszeń w rolnictwie, a korzyści płynące ze 'społeczeństwa komercyjnego' promował Adam Smith i inni teoretycy szkockiego oświecenia. Właścicielom chcącym chronić swój majątek nie brakowało doradców, w tym mężczyzn, którzy zatrudniali się jako 'ulepszacze', obiecując ogromny wzrost dochodów. Na początku XVIII wieku niewiele gospodarstw w Szkocji stosowało choćby podstawowy płodozmian; na początku XIX wieku angielscy rolnicy podróżowali już na [szkocką] północ, aby uczyć się od najbardziej zaawansowanych technologicznie gospodarstw w Europie.

Przejście do rolnictwa kapitalistycznego przebiegało odmiennie w dwóch głównych regionach geograficznych Szkocji – na stosunkowo płaskich nizinach na południu i na skalistych, górzystych wyżynach na północy. W 1700 r. 'szkockie rolnictwo wyróżniało się tylko pod jednym względem: struktura klas wiejskich, w obrębie której ono funkcjonowało, bardziej niż w jakimkolwiek państwie na zachód od Polski odpowiadała klasycznemu modelowi feudalnemu'.

Około 1830 r. w obu regionach dominowało już rolnictwo kapitalistyczne, ale ze znacznymi różnicami. Rolnictwo nizinne obejmowało zazwyczaj uprawę rolną lub kombinowaną uprawę i hodowlę zwierząt, a struktura klas była podobna do trójstopniowej konfiguracji w Anglii. W regionie Highlands dominowały zaś ogromne hodowle owiec, obsługiwane przez kilku dużych dzierżawców i zatrudniające niewielką liczbę robotników. W obu przypadkach duża część tradycyjnego chłopstwa została usunięta z ziemi.

Grodzenia obierające za cel założenie dużych gospodarstw kapitalistycznych po raz pierwszy pojawiły się na południowym zachodzie, w Galloway, obszarze od dawna zdominowanym przez hodowlę bydła. Nie przez przypadek było to także miejsce pierwszego w Szkocji powstania przeciwko grodzeniom.

W 1667 roku zdominowane przez właścicieli ziemskich parlamenty Anglii i Szkocji stworzyły dla siebie nowe rynki, zakazując importu irlandzkiego bydła. W odpowiedzi właściciele ziemscy w Galloway zaczęli eksmitować drobnych rolników, aby zrobić miejsce na ogrodzone pastwiska, na których można było tuczyć bydło przed wypędzeniem je na południe, na angielskie rynki. Odwiedzający te strony opisał jeden z takich 'parków bydlęcych' w 1682 roku:

'Sir David Dunbar z Baldoon ma park o długości około dwóch i pół mili i szerokości półtorej mili; którego większa część to żyzna i głęboka dolina, dająca doskonałą trawę…. Park ten może utrzymywać zimą i latem około tysiąca zwierząt, z których część kupowana jest na wsi i pasie się tam przez całą zimę, a drugą część należy do własnego chowu; ma on prawie dwieście krów mlecznych, które w większości rodzą cielęta rok rocznie'.

Unia Anglii i Szkocji z 1707 r. zniosła cła importowe i eksportowe, dzięki czemu handel bydłem Galloway za angielską gotówkę stał się jeszcze bardziej atrakcyjny, a eksmisje rolników nasiliły się. Podróżnik napisał w 1721 r., że 'mieszkańcy Galloway są znacznie mniej zamożni, odkąd wprowadzono zwyczaj grodzenia ich gruntów, gdyż z pewnością z tego powodu spustoszono ponad 20 000 akrów'.

W 1724 r. 'Biedni, zmartwieni dzierżawcy Galloway' postanowili 'zgromadzić się razem' w odpowiedzi na

'wypędzanie dzierżawców w celu ogrodzenia gruntu, ich żałosne krzyki, kiedy nie wiedzieli, gdzie głowę postawić i co zrobić z zapasami, wraz ze strachem ze strony nas pozostałych, którzy w krótkim czasie spodziewają się tego samego losu. Zaniepokoiło nas to tak, że uznaliśmy za swój obowiązek, wynikający z praw bożych i samozachowania, zrobić wszystko, co w naszej mocy, aby pokazać światu nie tylko nasz własny, niespokojny stan, ale także niebezpieczne konsekwencje grodzenia ziem i wysiedlenia mieszkańców'.

Kiedy w maju 1723 r. eksmitowano szesnaście rodzin w celu rozbudowy parków dla bydła, rozeszły się pogłoski, że właściciele planowali jeszcze setki eksmisji. Po wstępnym spotkaniu na corocznych letnich targach w Kelton dzierżawcy spędzili zimę na zbieraniu podpisów pod dokumentem, w którym obiecali wzajemne wspieranie się w przeciwstawianiu się grodzeniom i planowanie bezpośrednich działań przeciwko zagrodom. Począwszy od marca 1724 r. grupy dzierżawców i chałupników na czele z kapitanami z każdej parafii gromadziły się na wybiegu dla bydła, niosąc długie tyczki, którymi podnosili i przewracali otaczające ich kamienne groble (ogrodzenia). Nazywali siebie lewellerami nie w nawiązaniu do partii lewicowej podczas wojny domowej w Anglii, ale dlatego, że podobnie jak rebelianci przeciwni grodzeniom w Midlands w 1607 r., zrównali z ziemią płoty dzielące ich ziemie. Naoczny świadek opisał akcję z maja 1724 roku:

'W niedzielę dziesiątego dnia sprowokowali wygłoszenie publicznej proklamacji przed drzwiami ośmiu kościołów parafialnych, nakazując wszystkim mężczyznom i kobietom powyżej 15 roku życia udanie się do Main of Bomby. Widziałem ich wczoraj między godziną 8 a 12 rano, jak przybywali zebrani ze wszystkich stron… tworząc zgrupowania w liczbie powyżej 2000, z których połowa była uzbrojona w dobre, skuteczne strzelby o sile powyżej 400, a także widły i maczugi; drugą połowę stanowili robotnicy, którzy mieli długie tyczki do podważania wałów.

Około 12:00 słudzy pana Basila Hamiltona wraz z około dwoma lub trzema mieszkańcami tego miasta podeszli do nich, aby zawrzeć traktat. Szybko ich otoczono, zdjęto z koni i wzięto do niewoli, a zamiast dojść do porozumienia, z wielkim trudem udało im się wydostać. Tłum oddał do nich trzy strzały, gdy się wycofywali, po czym wydał hasło 'precz z groblami', po czym energicznie padli, aby pracować przy dużym wale pana Hamiltona. W ciągu trzech godzin zrównali z ziemią kamienną groblę o długości siedmiu mil'.

Właściciele ziemscy z Galloway, którzy byli także właścicielami hodowli bydła w Irlandii, oddalonej o krótką podróż morską, byli powszechnie podejrzewani o przemyt bydła hodowanego z Irlandii do swoich szkockich parków. Podczas protestów zabijano lub okaleczano zwierzęta, które rzekomo pochodziły z Ulsteru.

Lewellerzy przeprowadzili także skuteczną kampanię propagandową. Szeroko rozpowszechniano broszury, manifesty i apele o wsparcie, podobnie jak zawiadomienia o nadchodzących działaniach. Na przykład to wezwanie do akcji zostało wywieszone na drzwiach kościołów w trzech parafiach:

'Dlatego też, aby zapobiec łańcuchowi nieszczęść, jakie mogą być konsekwencją tego nieszczęsnego rozbudowywania parków, gorąco prosimy Was o pomoc i  wsparcie, lojalni parafianie z Borgue, w celu stłumienia tych nieszczęść, abyśmy mogli albo żyć, albo umrzeć w tej ziemi naszych ojców. Błagamy o Waszą pomoc, która będzie dla Was korzystna, dlatego pragniemy, abyście spotkali się u Davida Lowa w Woodhead of Tongland, gdzie spodziewamy się przybycia mieszkańców Tongland i Twynholm we wtorek rano, godzinę po wschodzie słońca'.

Takie wersety jak ten, z Lamentacji ludu Galloway, autorstwa poety-lewellera Jamesa Chartersa, były rozpowszechniane w rękopisie, drukowane w gazetach i śpiewane lub recytowane, gdy gromadzili się biedni ludzie:

'Pokolenia takie jak to

człowiek przenigdy nie widział,

mam na myśli wielkich i potężnych ludzi,

którzy są chciwi złota.

Salomon nie mógłby się zgodzić

z praktyką ich życia,

żeby uciskać i poniżać biednych,

ich działania tną jak noże.

Wśród wielkich ludzi, gdzie znajdziecie

pobożnego człowieka, takiego jak Hiob,

on to uczynił, że serce wdowy śpiewało

ale nasi panowie sprawiają, że szlocha.

To obowiązek wielkich ludzi

brać biednych ludzi w obronę,

ale doczesne interesy poruszają naszych panów,

ich umysł obiera inny cel.

Lordowie i lairdowie mogą nas wypędzić

z ziem, w których mieszkamy,

biedny człowiek pyta: dokąd pójdziemy?

bogaty mówi: won do piekła'.

Jeszcze w sierpniu 1726 roku pewien mężczyzna w Kirkcudbright został skazany na więzienie za samo posiadanie egzemplarza tego wiersza.

Wsparcie dla lewellerów wykraczało poza rolników i wieśniaków. Kiedy kościół szkocki nakazał swoim duchownym potępić niwelowanie hierarchii [levelling] jako grzech śmiertelny, wielu mieszkańców Galloway odmówiło tego, a co najmniej jeden został formalnie oskarżony o udział w burzeniu wałów. Żołnierze wysłani w celu aresztowania protestujących czasami nie podejmowali żadnych działań lub pozwalali aresztowanym mężczyznom uciekać w drodze do więzienia. Zwolennik z Edynburga, posługujący się pseudonimem Philadelphus, w odpowiedzi na list z Galloway opublikował dwudziestostronicową broszurę zatytułowaną Opinia Sir Thomasa More'a, Lorda Wysokiego Kanclerza Anglii na temat grodzeń. Zacytował książkę Thomasa More’a Utopia z 1516 r. oraz angielską broszurę przeciw grodzeniu z 1646 r., aby poprzeć swoje twierdzenie, że 'żadnemu człowiekowi nie wolno robić tego we własnej własności lub posiadłościach, gdyż mogłoby to zaszkodzić innemu człowiekowi'. Lord Advocate bezskutecznie próbował zidentyfikować autora i udaremnić krążenie broszury.

W Galloway mieszkało około 37 000 ludzi, więc zbrojne zgromadzenia liczące co najmniej dwa tysiące osób i nieznana liczba mniej aktywnych zwolenników pokazywały, że lokalny sprzeciw wobec grodzenia był znacznie silniejszy i bardziej zdeterminowany, niż miejscowa szlachta mogła znieść. Przerażona zwróciła się o pomoc i wysłano sześć oddziałów brytyjskich dragonów. W wyniku wielokrotnych konfrontacji większość rebeliantów uniknęła aresztowania, znikając w dobrze znanych wzgórzach i dolinach, ale powstanie zostało stłumione do października. Sędziowie, z których większość stanowili lokalni właściciele ziemscy, orzekali kary pozbawienia wolności, deportację i wysokie grzywny. Niewiele wiadomo o ostatecznych losach poszczególnych lewellerów, ale jest prawdopodobne, że wielu przyłączyło się do rosnącego exodusu szkockich chłopów do obu Ameryk.

W 1700 roku w Szkocji mieszkało około 1 200 000 ludzi. Spośród nich mniej niż 2000 posiadało ponad 90 procent ziemi, a około 200 bardzo dużych właścicieli ziemskich – 150 na Lowlands i 50 w Highlands – posiadało większość z nich. Bogactwo właścicieli gruntów zależało od dzierżawców, z których większość płaciła w formie dzierżawy jedną trzecią lub więcej rocznych plonów i musiała wykonywać różnego rodzaju przymusową pracę. Wielu dzierżawców miało także obowiązek służby wojskowej – w kraju często nękanym wojnami i konfliktami wewnętrznymi wodzowie klanów, którzy posiadali więcej ziemi, mogli gromadzić większe armie.

Chłopi podlegali sądowi ziemskiemu, gdzie można było ich osądzić i skazać za praktycznie każde przestępstwo z wyjątkiem zdrady stanu, bez prawa do odwołania. Ta 'dziedziczna jurysdykcja', w której agentami właściciela była policja, prokuratorzy i sędziowie, odegrała kluczową rolę w utrzymaniu władzy panów i egzekwowaniu posłuszeństwa. Umowy najmu były krótkie i można je było rozwiązać za czterdziestodniowym wypowiedzeniem.

Szkockim odpowiednikiem rolnictwa na wspólnym polu była runrig, w której każdy dzierżawca posiadał część gruntów ornych – zwykle dwadzieścia lub trzydzieści akrów każdy – ale faktyczne pasy (platformy) były okresowo redystrybuowane, więc nikt nie miał stałego użytku z najlepszych gruntów. Zasadnicze prace, takie jak orka, zbiór, wycinka torfu i strzecha, wykonywano zbiorowo. Większość wiosek była otoczona terenami gminnymi lub nieużytkami, które były współdzielone na pastwiska i zbiory. Podobnie jak system otwartego pola w Anglii, runrig nie był własnością wspólnoty – było to zbiorowe prawo do użytkowania ziemi.

Poniżej dzierżawców w hierarchii społecznej znajdowali się chałupnicy, posiadający kilka akrów i mieszkanie, zapewniane zwyczajowo przez dzierżawcę w zamian za pracę sezonową. Będąc podnajemcami ich posiadanie ziemi uzależnione było od lokalnych zwyczajów i w przypadku utraty dzierżawy przez dzierżawcę zwykle usuwano także chaty. 'W ostatecznym rozrachunku rzeczywiście można ich dokładniej opisać jako robotników, którzy mieli dostęp do skrawka ziemi, a nie posiadaczy'.

Szkockie sądy nie uznawały praw tradycyjnych ani wspólnotowych, więc właściciele mogli narzucać zmiany praktycznie według własnego uznania, a najemcy nie mieli prawa do odwołania. Rzeczywisty przebieg zmian był różny, w zależności od lokalnych warunków, ale pewne środki wprowadzono w Lowlands w latach 1750–1800 niemal wszędzie. Czynsz gotówkowy zastąpił płatność w naturze; zniesiono wiele z istniejących dzierżaw i runrigów; małe gospodarstwa łączono w większe; sprywatyzowano grunty wspólne; a pisemne umowy najmu wymagały od dzierżawców wdrożenia płodozmianu, nawożenia i innych praktyk zwiększających produkcję.

Najbardziej chętnych i zdolnych dzierżawców nagradzano dłuższymi umowami dzierżawy i większą ilością gruntów - gruntów odbieranych innym, których postrzegano w mniej korzystnym świetle. W ten sposób zaczęła się wyłaniać zalążkowa kapitalistyczna klasa dzierżawców – grupa społeczna, która miała ogromny udział w przeprowadzaniu zmian.

Po uwzględnieniu inflacji czynsze za gospodarstwa rolne wzrosły o około 1500 procent między 1660 a 1815 rokiem, przy czym większość wzrostu miała miejsce pod koniec XVIII wieku.

W większości przypadków profesjonalni menedżerowie, którzy faktycznie zaplanowali i wdrożyli zmiany, postępowali ostrożnie, ograniczając koszty i minimalizując opór. 'Ogólny schemat rugowania dzierżawców i przerzucania się na gospodarstwa zwarte i większe był stopniowy, etapowy, a jego ukończenie często mogło zająć kilka dziesięcioleci'. Krótkie umowy dzierżawy można było rozwiązywać pojedynczo, a najemców, którzy nie byli w stanie płacić wyższych czynszów, usuwać w miarę potrzeb, umożliwiając stopniową konsolidację większych gospodarstw. Dało to menedżerowi okazję do eksperymentowania i sprawdzania wyników przed podjęciem dalszych działań, rozkładając koszty w czasie i zmniejszając niebezpieczeństwo zorganizowanego oporu.

Proces ten nazwano 'oczyszczaniem przez podstęp i ścieranie'. Odbyło się to legalnie i po cichu, 'ale ostatecznie miało taki sam długoterminowy skutek jak dramatyczne epizody eksmisji zbiorowych: na koniec procesu znacznie mniej osób miało udziały w ziemi'. (Do lat czterdziestych XIX wieku eksmisje nazywano zwykle przeprowadzkami, ale następnie czyszczenia [clearances] stały się potocznym terminem określającym wysiedlenie lokatorów przez właścicieli ziemskich.)

Najbardziej ucierpieli chłopi, którzy w 1750 r. stanowili około połowy ludności wiejskiej. Zajmowane przez nich grunty zostały włączone do nowych dużych gospodarstw, a grunty wspólne, od których byli zależni, zostały ogrodzone. Ich domy rozebrano, a kamień wykorzystano do budowy wałów oddzielających zamknięte pola. W ciągu zaledwie kilku dziesięcioleci wymazano klasę, której praca była niezbędna dla starego porządku.

Rodziny chałupnicze, dominująca formacja społeczna na wsi przed ok. 1750 r., zostały całkowicie usunięte z systemu na początku XIX wieku. Zarobkujący małżonkowie-służący, zatrudniani na rok i samotni służący i służące, zatrudniani na umowę na sześć miesięcy, stanowili obecnie zdecydowaną większość siły roboczej w gospodarstwach rolnych. W fermetounach [wioskach rolniczych] od zawsze było kilku bezrolnych sług, ale ich liczba wzrosła teraz do wielkiej armii wiejskiej, która przewyższała liczebnie wszystkich innych robotników.

W Anglii, gdzie rolnictwo kapitalistyczne rozwinęło się na długo przed przemysłem kapitalistycznym, grodzenia stworzyły dużą liczbę bezrolnych robotników. W Szkocji czyszczenia miały miejsce w tym samym czasie, co wczesna rewolucja przemysłowa i wielu właścicieli ziemskich stało się także przedsiębiorcami przemysłowymi, więc narodziny proletariatu agrarnego były ściślej powiązane z rozwojem proletariatu przemysłowego.

Nowe duże gospodarstwa wymagały dużej liczby robotników w czasie żniw, więc niektórzy właściciele budowali modelowe wioski, aby zachęcić eksmitowanych lokatorów, aby nie przeprowadzali się do miast ani nie emigrowali. Czynsze były niskie, ale praca na roli w niepełnym wymiarze godzin nie wystarczała na utrzymanie rodziny. 'Szybko zdano sobie sprawę, że plany zakładania wsi nie przydadzą się w ogóle do powstrzymania emigracji z majątków ziemskich, chyba że możliwości, jakie rewolucja przemysłowa stwarzała dla emigrantów do miast, nie zostaną odtworzone na wsiach'. Zamiast po prostu wynajmować byłym najemcom, właściciele woleli, a nawet zabiegali aktywnie o pracowników z umiejętnościami przemysłowymi, niezależnie od tego, czy byli lokalsami. Wioski przyciągające wykwalifikowanych rzemieślników stały się preferowanymi lokalizacjami dla rozwijającego się przemysłu, zwłaszcza tekstyliów: w 1780 r. w Szkocji było około 25 000 tkaczy ręcznych zajmujących się produkcją tkanin bawełnianych, lnianych i wełnianych; w 1810 r. było ich 78 000. Podobnie jak w Anglii, ci robotnicy pracujący w domu nie byli niezależnymi rzemieślnikami, lecz pracownikami najemnymi w systemie kapitalistycznej manufaktury.

Zarówno w przemyśle, jak i rolnictwie rozwój Szkocji szybko dogonił rozwój Anglii, bez konieczności przechodzenia przez te same etapy. Wielu właścicieli ziemskich inwestowało swoje zwiększone dochody z rolnictwa w przemysł, pośrednio za pośrednictwem instytucji takich jak British Linen Bank lub bezpośrednio, budując małe fabryki – zwłaszcza gorzelnie, które zapewniały lokalny rynek zboża dla posiadłości – oraz infrastrukturę generującą dochód, taką jak jak autostrady i kanały.

Najważniejszymi projektami przemysłowymi były przędzalnie bawełny, w których zastosowano napędzane wodą maszyny przędzalnicze, wprowadzone po raz pierwszy w Anglii w 1774 roku przez przemysłowca-wynalazcę Richarda Arkwrighta. Zaledwie dwa lata później w Szkocji, w Penicuik w Midlothian i Rothesay w Bute, otwarto napędzane wodą przędzalnie bawełny. Były małe jak na późniejsze standardy, ale znacznie bardziej produktywne niż przędzenie ręczne - każdy młyn produkował wystarczającą ilość przędzy, aby trzydziestu tkaczy ręcznych pracowało na pełny etat.

Dziesięć lat później książę Atholl, właściciel ogromnej posiadłości w pobliżu Perth, nawiązał współpracę z Arkwrightem przy budowie znacznie większego młyna Stanley Mill nad rzeką Tay. Wkrótce zatrudniał około 350 robotników, w tym wiele dzieci, którzy mieszkali w rozplanowanej wsi na ziemiach książęcych. Członkowie rodziny, którzy nie pracowali w młynie, mogli być tkaczami wykorzystującymi przędzę z młyna lub robotnikami rolnymi. Książę czerpał zyski z młyna i dzierżawy wsi, a jego dzierżawcy mieli łatwy dostęp do siły roboczej w czasie żniw.

W ich ślady poszli inni właściciele ziemscy, których grunty obejmowały szybko płynące rzeki – do końca stulecia zbudowano ponad sto podobnych młynów. Import surowej bawełny uprawianej przez niewolników w Indiach Zachodnich i Stanach Zjednoczonych wzrósł z pół miliona funtów rocznie na początku lat osiemdziesiątych XVIII wieku do ponad siedmiu milionów funtów rocznie na początku XIX wieku. Szkocja stała się 'drugim bastionem bawełny, tylko o krok za Lancashire'.

Rozwój przemysłu i rozwijające się miasta zapewniły zatrudnienie wielu eksmitowanym czynszownikom w Lowlands, ale dalej na północ sytuacja wyglądała inaczej.

Przez wiele lat rok 1792 był wspominany w całej gaelickiej Szkocji jako Bliadhna nan Caorach – Rok Owcy. Biedni obchodzili to święto jako moment, w którym walczyli z wprowadzeniem ogromnych stad owiec, które kradły pastwiska ich bydłu. 'Erupcja miała charakter wulkaniczny, a wśród panów panował szczególny niepokój, że północ zostanie skażona radykalizmem importowanym z południa' – w czasie, gdy w całej Wielkiej Brytanii narastały radykalne ruchy inspirowane rewolucją francuską.

We wschodnim hrabstwie Ross, na pograniczu Lowlands i Highlands, chłopi od dawna wypasali na wzgórzach małe stada bydła. W 1791 roku Sir Hector Munro, który dorobił się fortuny w Indiach i znaczną jej część wydał na zakup ziemi, eksmitował trzydzieści siedem rodzin ze swojej posiadłości i wydzierżawił ich ziemię i prawa do wypasu byłemu oficerowi armii, kapitanowi Allenowi Cameronowi, który zaopatrzył ziemię w kilka tysięcy owiec i nakazał pozostałym rolnikom trzymać bydło z daleka. W ciągu następnego roku dochodziło do częstych konfliktów, zwłaszcza dlatego, że Cameron nakazał swoim pracownikom chwytać każdą krowę lub woła, który zabłąkał się na zajmowanej przez nich ziemi, a następnie obciążał właściciela opłatą za ich zwrot.

Sprawa osiągnęła punkt krytyczny w czerwcu 1792 r., kiedy Cameron skonfiskował na raz całe bydło za rzekome wkroczenie na teren farmy, a około pięćdziesięciu mieszkańców wioski, w tym niektórzy z pobliskiej społeczności, maszerowało na farmę Camerona w Strathrusdale, aby siłą uwolnić swoje zwierzęta. Wieśniacy nie byli uzbrojeni, ale Cameron, wspierany przez wszystkich swoich pracowników, z naładowaną strzelbą i długim nożem, wyszedł im naprzeciw, obiecując, że wystrzela ich jak ptaki, a ocalałych wyśle do Australii. Przywódca mieszkańców wioski, Big Wallace, rozbroił go, zgiął lufę pistoletu i zabrał nóż na pamiątkę. Pracownicy Camerona uciekli, wieśniacy znęcali się nad nim, a bydło zostało wyzwolone.

Sprawa mogła się na tym zakończyć, ale kiedy Cameron postawił zarzuty mieszkańcom wioski, ci postanowili rozwiązać konflikt poprzez trwałe usunięcie owiec. W niedzielę 29 lipca delegaci odczytali w lokalnych kościołach proklamację, w której żądali obniżek czynszów dzierżawnych, zarezerwowania większej ilości ziemi pod pszenicę, aby obniżyć cenę chleba, oraz zaprzestania grodzenia pastwisk. 31 lipca w ramach starannie zaplanowanej i zorganizowanej akcji około dwustu osób z kilku społeczności rozpoczęło łapanie owiec, w tym stado Camerona, i zapędziło je do Strathrusdale. Do 4 sierpnia zebrali około 10 000 owiec i zaczęli przenosić je na południe. Plan był taki, aby przewieźć je przez rzekę Beauly do Inverness-shire i tam wypuścić na otwartym terenie.

Rebelianci byli dobrze zorganizowani, ale politycznie naiwni. Wydaje się, że wierzyli, że jeśli znikną owce, problem również zniknie. Nie liczyli się z determinacją właścicieli ziemskich w obronie swojej własności i interesów klasowych. W ciągu ośmiu dni zbierania owiec w wielu parafiach właściciele posiadłości zorganizowali grupę swoich dzierżawców i żołnierzy z pobliskiego Fort George. 5 sierpnia wczesnym rankiem, kiedy większość powstańców spała w domu, siły porządkowe zaatakowały około pięćdziesięciu mężczyzn, którzy przez noc pilnowali owiec. Nie mając przewagi liczebnej i zbrojnej, wieśniacy rozproszyli się po wzgórzach.

Wszyscy w promieniu wielu kilometrów znali mężczyzn, którzy brali udział w akcji, ale nie zgłosił się żaden świadek, więc szeryfowi udało się aresztować tylko piętnastu ludzi. Ośmiu, w tym Big Wallace, zostało oskarżonych o napaść na Camerona, ale ponieważ ten groził im bronią, ława przysięgłych stwierdziła, że działali w samoobronie i uznała ich za niewinnych. Siedmiu z nich zostało oskarżonych o 'doradzanie, podburzanie i podżeganie do buntowniczych i zbrodniczych najazdów, przejmowania i wypędzania własności naszych panów, w szczególności poprzez bezprawne i wywrotowe proklamacje wygłaszane w kościołach lub miejscach kultu, w których mieszkańcy zbierają się co niedzielę'. Pięciu otrzymało stosunkowo niewielkie wyroki, ale dwóch, Hugh Breck Mackenzie i John Aird, najwyraźniej uznano za prowodyrów, ponieważ skazano ich na siedem lat zsyłki (wygnania) do Australii. Zanim wyrok mógł zostać wykonany, uciekli – krążyły pogłoski, że strażnicy celowo zostawili otwarte drzwi – i pomimo nagrody w wysokości 5 funtów, nigdy nie zostali schwytani.

Choć Rok Owcy od dawna był inspiracją dla przeciwników czyszczeń, okazał się porażką. Historyk Eric Richards podsumowuje jego długoterminowe konsekwencje:

'Tak jak zamieszki w Galloway w latach 1722–1724 oznaczały pierwszy i ostatni zdecydowany opór wobec grodzenia w południowej Szkocji, tak bunt w Ross-shire w 1792 r. dostarczył jego północnego odpowiednika. Klęska oporu wobec hodowli owiec była całkowita; skoordynowane utrudnianie hodowli owiec zostało całkowicie złamane i stare społeczeństwo góralskie nigdy więcej nie miało szansy na powstrzymanie inwazji owiec. Ostatnia twierdza, północne wyżyny, została naruszona'.

Feudalizm w regionie Highlands przybrał formę klanów, które rzekomo posiadały ziemię jako jedna wielka rodzina, a rolnicy wierzyli, że ich prawo do użytkowania ziemi gwarantuje pokrewieństwo z wodzem klanu i gotowość do wspierania go w walce. Jak komentuje Neil Davidson: 'Wodzowie byli gotowi wspierać tę wiarę tak długo, jak potrzebowali obecności walczących ludzi na swoim terytorium, ale – co stało się aż nazbyt oczywiste po 1746 r. – prawo, które opiera się na cierpieniu potężnych, nie stanowi żadnego prawa'. Pod koniec XVIII wieku przywódcy klanów rościli sobie prawo własności do ziemi i zaczęli wypędzać swoich rzekomych krewnych. 'Zwyczajowe relacje między elitami klanowymi a protegowanymi szybko się rozpadły, gdy cała tkanka społeczna została przekształcona w odpowiedzi na nowy rygor popytu właścicieli ziemskich, modę ideologiczną, a przede wszystkim przytłaczającą siłę nacisków rynkowych emanujących z południa'.

Powstanie w Ross-shire nauczyło wodzów klanów, że półśrodki są niebezpieczne. Błąd Sir Hectora Munro nie polegał na eksmisji lokatorów, ale na tym, że nie eksmitował ich wszystkich. Dopóki cokolwiek z nich pozostało, konflikt był nieunikniony. Do tego samego wniosku doszli pasterze, którzy chcieli dzierżawić hodowlę owiec: chcieli tysiące akrów, całkowicie wolnych od potencjalnych kłopotów. W rezultacie w latach 1800–1850 doszło do przymusowego usunięcia dziesiątek tysięcy chłopów z ziemi, którą ich rodziny uprawiały od pokoleń.

Na północy agenci właścicieli ziemskich 'oczyścili zagrody z mężczyzn, kobiet i dzieci, w razie potrzeby korzystając z policji i żołnierzy'. Drobnym rolnikom masowo rozwiązywano dzierżawy, aby zrobić miejsce dla owiec. W 1811 r. w Highlands było około 250 000 owiec; w latach czterdziestych XIX wieku było ich prawie milion. Eksmitowani najemcy, którzy nie wyemigrowali od razu do Lowlands lub do Ameryki Północnej, byli przenoszeni do maleńkich gospodarstw na wybrzeżu.

Do najbardziej znanych czyszczeń w regionie Highlands należały te przeprowadzone przez księżną Sutherland, która w latach 1807–1821 usunęła aż 10 000 lokatorów. Aby mieć pewność, że eksmitowani lokatorzy szybko opuszczą miejsce zamieszkania i nie wrócą, jej faktor (agent) Patrick Sellar i jego gang palili ich domy, często zanim zdążyli zabrać swój dobytek. Naoczny świadek Donald McLeod opisał później, co wydarzyło się w dwóch parafiach na terenie posiadłości Sutherland:

'W marcu 1814 roku wezwano dużą liczbę mieszkańców parafii Farr i Kildonan do opuszczenia swoich gospodarstw w maju oraz w celu zapewnienia i przyspieszenia usunięcia ich wraz z bydłem, w kilka dni później większa część wrzosowisk została podpalona i spalona na rozkaz pana Sellara, faktora, który przejął te ziemie dla siebie'.

Ponieważ ziemie były teraz w rękach samego faktora i miały być zajęte pod hodowlę owiec, a ludzie nie stawiali oporu, oczekiwali przynajmniej odrobiny pobłażliwości w postaci pozwolenia na zajmowanie swoich domów i innych budynków dopóki nie będą mogli ich stopniowo opuszczać, a w międzyczasie opiekować się rosnącymi uprawami. Ich konsternacja była zatem tym większa, gdy zaraz po zakończeniu majowego terminu i około w dwa miesiące po otrzymaniu wezwań do odejścia zaczęto burzyć i podpalać domy nad ich głowami!

Starzy ludzie, kobiety i inni zaczęli wówczas próbować chronić drewno, które mieli prawo uważać za swoje własne. Ale niszczyciele postępowali z jak największą szybkością, niszcząc wszystko przed sobą, a kiedy obalili już domy na dużym obszarze, ostatecznie podpalali ich gruzy. Tak więc drewno, meble i wszystkie inne przedmioty, których nie można było natychmiast usunąć, zostały strawione przez ogień lub w inny sposób całkowicie zniszczone.

Postępowanie to było prowadzone z największą szybkością i z najbardziej lekkomyślnym okrucieństwem. Krzyki ofiar, zamieszanie, rozpacz i przerażenie wymalowane na twarzach jednej strony oraz radosna wściekłość drugiej nie dają się opisać. Przy tych scenach pan Sellar był obecny i najwyraźniej (co przysięgało kilku świadków na jego późniejszym procesie) wydawał rozkazy i kierował całością.

Wiele zgonów było następstwem niepokoju, zmęczenia i zimna; ludzie zostali natychmiast pozbawieni schronienia i pozostawieni na łasce żywiołów. Niektórzy starcy udali się do lasów i nad przepaście, błąkając się w stanie bliskim szaleństwa lub w absolutnym obłąkaniu, a kilku z nich w tej sytuacji żyło tylko kilka dni. Kobiety w ciąży zostały zabrane na przedwczesny poród, a kilkoro dzieci nie przeżywało zbyt długo swoich cierpień.

Publiczne oburzenie zmusiło władze do oskarżenia Sellara o zawinione zabójstwo, lecz pomimo dużej liczby zeznań naocznych świadków, ława przysięgłych złożona z właścicieli ziemskich i ich pracowników uniewinniła go w niecałe piętnaście minut. Do dziś jest pamiętany jako symbol i sprawca zbrodni przeciw ludzkości zwanej czyszczeniami.

Oczekiwano, że najemcy przeniesieni na wybrzeże będą płacić czynsz i osiągać zyski poprzez zbieranie i spalanie wodorostów morskich, źródła chemikaliów wykorzystywanych w przemyśle szklarskim i mydlarskim. Była to ciężka i brudna praca, ale zapewniała pewne dochody aż do zakończenia długiej wojny z Francją w 1815 roku i upadku przemysłu wodorostów w regionie Highlands w obliczu europejskiej konkurencji. To, w połączeniu z ogólnym powojennym kryzysem, zmusiło wielu byłych wodzów klanów do sprzedaży ziemi. Do połowy stulecia około dwie trzecie majątków ziemskich w czterech hrabstwach regionu Highlands zmieniło właściciela.

Nowi właściciele, z których wielu zapłaciło za ziemię pieniędzmi otrzymanymi w ramach rekompensaty po zniesieniu niewolnictwa w Indiach Zachodnich w 1834 r., szybko odkryli, że dzierżawa ziemi hodowcom owiec i ubogim rolnikom przynosi niewielki zysk. Zainicjowali nową falę czyszczeń, tym razem w celu stworzenia lasów jeleniowatych (tak zwanych pomimo braku w nich drzew), w których zamożni mężczyźni z południa, Europy i zagranicy płacili wysokie opłaty za przywilej zabijania jeleni sprowadzonych z Europy. Do 1884 r. prywatne rezerwaty, w których można było polować na jelenie, pokrywały dziesięć procent Szkocji, czyli obszar większy niż Walia.

Szkocki dziennikarz Robert Somers, którego pracę Marks cytował w Kapitale, opisał sytuację w Highlands w 1848 roku:

'Ciekawe, choć bolesne, jest prześledzenie przewrotności, z jaką mieszkańcy regionu Highlands trafiają z deszczu pod rynnę i ponownie z deszczu pod rynnę. W pierwszej kolejności wprowadzano owce do dolin, które były siedzibami społeczności drobnych rolników; a ci drudzy byli zmuszeni szukać środków do życia na twardszych i bardziej sterylnych glebach. Teraz jelenie wypierają owce; i to znowu wywłaszcza małych dzierżawców, którzy z konieczności zostaną zepchnięci na jeszcze twardszą ziemię i w jeszcze większą nędzę.

W Highlands zadano cierpienia niewiele mniej dotkliwe niż te spowodowane polityką królów normańskich. Na jelenie uzyskano większy obszar, podczas gdy na ludzi polowano w coraz węższym kręgu… Jedne po drugiej, wolności ludzi zostały zniesione. Zabicie ryby w strumieniu lub dzikiej bestii na wzgórzach było przestępstwem karanym zesłaniem…

Nawet podróżowanie przez nieogrodzone lasy było teraz przestępstwem; a ścieżki, które od wieków łączyły wioski ze sobą, zostały zamknięte i zakratowane. Ten ucisk wzmaga się z każdym dniem; a jeśli posuniemy się dalej, oczywiste jest, że cierpienia ludzi osiągną taki poziom, że działanie stanie się najprostszym obowiązkiem i najświętszym instynktem'.

Rolnicy walczyli przez cały XIX wiek, fizycznie napadając na szeryfów, rozrywając nakazy eksmisji, a czasami tocząc walki z policją i żołnierzami, ale czyszczenia trwały nadal, osiągając szczyt w latach pięćdziesiątych XIX wieku:

'W ciągu dwóch dekad od 1841 do 1861 wiele parafii w zachodnim regionie Highlands doświadczyło niespotykanego spadku liczby ludności, spowodowanego głównie emigracją na dużą skalę. Przymus był stosowany powszechnie i systematycznie. Mechanizm zapewniający ich wyjazd zaczęto określać jako przymusową emigrację. Rodzinom zaoferowano ponury wybór między całkowitą eksmisją a wydaleniem z pomocą w przepłynięciu statkiem przez Atlantyk, którego koszty przejazdu pokrywali właściciele'.

Highlands są obecnie jednym z najsłabiej zaludnionych regionów w Europie.

Chłopi, którzy myśleli, że lojalność wobec klanu zagwarantuje im prawa dziedziczne, rozczarowali się, gdy wodzowie klanów zaczęli eksmitować swoich podopiecznych, aby zwiększyć swój majątek osobisty. Krótko mówiąc, pięćdziesięciu wodzów klanowych, którzy rościli sobie prawo do własności Highlands, przekształciło się w kapitalistycznych właścicieli ziemskich nastawionych na zysk. Jak napisał romantyczny poeta Robert Southey w 1819 roku, odnosząc się do żarłocznego biblijnego potwora morskiego, były to Lewiatany lądowe: 'Ich jedynym celem jest zwiększenie swoich dochodów i nie obchodzi ich, w jaki sposób zostanie to osiągnięte'. Wysiedlają całe trakty ziemi, żeby zamienić je w farmy dla owiec.

Lądowe Lewiatany nie były już odrębną klasą rządzącą Highlands. Byli ściśle powiązani społecznie, kulturowo i finansowo ze swoimi kapitalistycznymi odpowiednikami w Lowlands i w pozostałej części Wielkiej Brytanii. 'Pod koniec XVIII wieku wszelkie pozostałości poglądów patriarchalnych zostały ściśle podporządkowane pogoni za zyskiem. A wodzowie z Highlands byli na dobrej drodze do stania się ziemskimi i zangielszczonymi dżentelmenami, którymi pozostali na zawsze'.

Małżeństwa arystokratyczne, w których akumulacja kapitału była ważniejsza niż uczucia, odegrały dużą rolę w tworzeniu wielkich fortun anglo-szkockich. Najbardziej godnym uwagi przykładem była Elizabeth Gordon, przywódczyni klanu Sutherland, nazwana później księżną Sutherland. Była znana ze swojego zmysłu do interesów i prawdopodobnie to było przyczyną jej małżeństwa z jednym z najbogatszych ludzi w Anglii, markizem Stafford. Chociaż ona miała znacznie więcej ziemi (1 000 000 w porównaniu z 30 000 akrów), to on był bogatszy, ponieważ oprócz bardzo produktywnych pól uprawnych był właścicielem słynnego kanału Bridgewater, zbudowanego w latach sześćdziesiątych XVIII wieku, aby połączyć Liverpool i Manchester oraz inne ośrodki uprzemysłowione w Lancashire. Wakacje spędzali w Highlands, ale większość czasu spędzali w angielskich rezydencjach, w tym w tej, o której mówiono, że jest największym i najbardziej luksusowym pałacem w Londynie. Fortuna Staffordów sfinansowała niesławne czyszczenia, które księżna zamówiła i które ugruntowały jej pozycję jako najbogatszej pary w Wielkiej Brytanii.

Czyszczenia Sutherlandów były przypadkiem skrajnym, ale połączenia kapitału angielskiego i szkockiego nie były niczym niezwykłym. 'W latach czyszczeń kapitał zewnętrzny napływał do Highlands jak nigdy dotąd. Duża część tego kapitału została wygenerowana w Lowlands, w Anglii i w koloniach, a część przywieziona do domu przez emigrantów powracających z łupami imperium'.

Czyszczenia Sutherlandów miały miejsce niemalże dokładnie trzysta lat po tym, jak Thomas More napisał swój słynny atak na grodzenia, które doprowadziły do pożerania ludzi przez owce. Owce pożerały ludzi również w XIX wieku, ale w przeciwieństwie do czasów More’a, grodzenia w regionie Highlands miały miejsce już po tym, jak feudalni właściciele ziemscy w Szkocji zostali przemienieni w kapitalistów kontrolujących państwo i inwestujących w przemysł lub zostali zastąpieni przez nich. To nie był nowy porządek społeczny, który próbował się narodzić, ale dojrzały kapitalizm doby przemysłu i kolonializmu, który już istniał.

Podobnie jak grodzenia parlamentarne w Anglii, czyszczenia w Highlands były prostym i ordynarnym rozbojem klasowym. Zniszczyły sposób życia górali wyłącznie po to, by wzbogacić ludzi, którzy i tak byli już zamożni”.

I. Angus, The War Against the Commons: Dispossession and Resistance in the Making of Capitalism, New York 2023.