"To dopiero w swoim ostatnim tekście Marks łączy ze sobą dwa elementy - Rosja jako punkt startowy dla nowej fazy rewolucji w Europie i rosyjska komuna wiejska jako źródło oporu wobec kapitału, źródło rewolucji i komunizmu. Marks zawarł to w nowej przedmowie do rosyjskiego wydania Manifestu Partii Komunistycznej z 1882 roku, napisanej wespół z Engelsem. Ta krótka przedmowa, napisana w grudniu 1881, zawiera odniesienia zarówno do USA, jak i do Rosji - żadne z nich nie zostało wspomniane w wersji z 1848 roku, ale od tego czasu urosły do prominentnych ról: USA ze względu na swoją rosnącą gospodarkę przemysłową, a Rosja z uwagi na całe bogactwo ruchów rewolucyjnych.
Bez wiedzy o istnieniu listy do Wiery Zasulicz i innych miejsc, w których Marks dyskutował rolę wiejskiej komuny w Rosji [po Komunie Paryskiej nauczył się języka rosyjskiego, spotykał się i korespondował z rosyjskimi rewolucjonistami, odpowiadał na pytania o aplikację teorii z Kapitału do przypadku rosyjskiego, studiował komuny wiejskie i wspólnoty komunalne na całym świecie, w tym w Rosji], z których wszystkie pozostawały nieopublikowane w roku 1882, odniesienie do tych komun jako przyczółków rewolucji łatwo można było przegapić, zwłaszcza biorąc pod uwagę jego zwięzłość:
'Czy rosyjska obszczina, forma wprawdzie mocno podlegająca erozji, ale stanowiąca pozostałość komunalnego posiadania ziemi, przejdzie bezpośrednio do wyższej, komunistycznej formy posiadania komunalnego? Czy też musi wpierw przejść przez ten sam proces rozpadu, który naznaczył rozwój historyczny na Zachodzie? Jedyna możliwa odpowiedź dziś brzmi: jeśli rewolucja rosyjska da sygnał do proletariackiej rewolucji na Zachodzie, tak że te dwie dopełnią się nawzajem, wówczas obecne rosyjskie komunalne posiadanie ziemi może posłużyć jako punkt startowy dla komunistycznego rozwoju'.
Nigdzie w powyższych wersach przedmowy do Manifestu z 1882 roku, ani w swojej korespondencji z Rosjanami w ostatnich latach życia, Marks nie przyznaje się do zmiany zdania. A jednak, zmiana od lat 40. i wczesnych lat 50. jest jasna. Ponieważ we wcześniejszym okresie widział on Rosję jako całkowicie reakcyjną siłę. Lecz teraz Rosja stała się dla niego prawdopodobnym punktem startowym dla szerszej rewolucji.
(...) Pomimo, że została opublikowana po rosyjsku i zaraz potem po niemiecku, przedmowa z 1882 roku popadła w niemal kompletne zapomnienie.
(...) Patrząc z poziomu bardziej ogólnego i globalnego, byłbym skłonny twierdzić, że Marksowskie pisma poświęcone rosyjskiej komunie wiejskiej i rewolucji, w szczególności nowa przedmowa do Manifestu Partii Komunistycznej z 1882 roku, są tylko wierzchołkiem góry ludowej. Składają się one na przepastny projekt, w którym, jak widzieliśmy, wynotował on setki tysięcy słów notatek poświęconych antropologicznej i społecznej historii Indii, Indonezji, Afryki Północnej, przedkolonialnej i kolonialnej Ameryki Południowej, Rosji, starożytnego Rzymu, przedkolonialnej Irlandii i różnorodnym społeczeństwom przedpiśmiennym, od rdzennych klanów Ameryk po homerycką Grecję. Te wypisy zajmują się w sposób rozległy także gender, zwłaszcza w Grecji, Rzymie, Irlandii i Amerykach.
Te opasłe notatki są głęboko związane z nowymi ujęciami rewolucji przez Marksa. Z pewnością, nie można przewidzieć, co zrobiłbym z tymi materiałami, w tym - jak wplótłby je w kolejne tomy Kapitału. Mimo to, byłoby warto zarysować swego rodzaju zglobalizowaną teorię rewolucji i alternatywy dla kapitalizmu, która wypływałaby z tych studiów w ostatnich latach jego pracy - 1879-1882:
1. Jak eksplicytnie stwierdza Marks, opór po stronie rosyjskich komun wiejskich przeciwko kapitalistycznej intruzji mógłby stanowić 'punkt startowy' dla europejskiej rewolucji, jeśli nawiązałby łączność z proletariatem zachodnim. To łączyło się z faktem, że w późnych latach 70. postrzegał Rosję jako kraj z największymi rewolucyjnymi niepokojami, z najbardziej zdeterminowanym ruchem rewolucyjnym, objawiającym wielkie zainteresowanie Kapitałem, a więc najbardziej będący najbardziej prawdopodobnym punktem startowym dla szerszej rewolucji w Europie. Widział tamtejsze komuny jako bardziej komunistyczne w swych stosunkach wewnętrznych niż wsie Europy Zachodniej w ramach feudalizmu czy kapitalizmu.
2. W swoich notatkach o algierskich klanach, wioskach komunalnych i ich oporze wobec imperializmu francuskiego, Marks połączył ze sobą strach klas rządzących we Francji metropolitalnej przed oporem antykolonialnym z ich strach przed nowoczesnym komunizmem reprezentowanym przez Komunę Paryską, która wybuchła im pod nosem w roku 1871. Tutaj ewidentnie, podobnie jak we wprowadzeniu do Manifestu z 1882, relacja walk antykolonialnych i rdzennych przeciwko kolonializmowi Francji do walk toczonych w metropolii w tym samym okresie - których wyrazem była Komuna Paryska - składa się na unikalną rewolucję społeczną, która zmierzała w stronę niepaństwowych form komunizmu na skalę dotąd niespotykaną. Co więcej, Marx podkreśla heroizm kobiet komunardek, jak również sposoby, na jakie francuski kolonializm pogłębił patriarchalną dominację w Algierii, jako objaw wagi odgrywanej przez walki kobiece w ruchach rewolucyjnych i antykolonialnych.
3. W swoich notatkach na temat przedkolonialnej i kolonialnej Ameryki Łacińskiej, Marks wyróżnia trwałość rdzennych komunalnych struktur społecznych, nawet po ugruntowaniu się kolonializmu hiszpańskiego, zauważając, że hiszpański relatywnie niedorozwinięty kapitalizm nie przeorał tych struktur tak mocno jak uczynił to kolonailizm brytyjski w Indiach. Wynotowuje, że te społeczności komunalne wykazywały się dużo większą rezyliencją niż nowoczesny kapitalizm pod względem zrównoważonego rolnictwa i zabezpieczenia dostaw żywności i innych rzeczy niezbędnych do życia, antycypując klęski żywiołowe i innego rodzaju kryzysy. Wyróżnia także prominentną pozycję kobiet w tych zrównoważonych sieciach.
4. W swoich notatkach o Subkontynencie Indyjskim, obszarze świata, którym w swoich zeszytach badawczych z lat 1879-1882 zajmował się najrozleglej, Marks pisze o trwałości, chociaż z istotnymi ewolucyjnymi zmianami, komunalnych struktur społecznych, które istniały od tysiącleci. Znaczące elementy komunalne utrzymały się nawet wtedy, gdy te struktury zostały mocno osłabione, a czasami zniszczone, przez kapitalistyczne polityki 'modernizacyjne' narzucane od lat 90. XVIII wieku pod brytyjskim panowaniem kolonialnym. Tak więc, te klanowe i komunalne struktury stały za siedemnastowiecznym powstaniem dowodzonym przez buntownika Śiwadziego z Imperium Maratów przeciwko Imperium Mogołów i funkcjonowały nadal, gdy Maratowie walczyli z Mogołami i później z Brytyjczykami, aż do czasów Marksa. W dodatku, zwraca on uwagę, że 'komuny wiejskie' odegrały rolę źródeł oporu wobec brytyjskich rządów kolonialnych i narzucania przez nie kapitalistycznych relacji społecznych. Co więcej, pomimo długofalowego ograniczania praw kobiet ze strony hinduistycznych władz religijnych w czasach przedkolonialnych i kolonialnych, Marks zauważa także, że kobiety wystąpiły jako przywódczynie militarne podczas ogromnego antykolonialnego powstania Sipajów w latach 1857-1859.
5. W swoich notatkach z 1881 poświęconych klanowym i komunalnym strukturom w przedkolonialnej Irlandii, Marks podkreśla utrzymywanie się tych form społecznych do jego czasów. Podkreśla także jak, nawet przed pojawieniem się brytyjskich zaborców, którzy narzucili feudalne relacje społeczne, starodawne formy komunalne załamywały się pod naporem struktur klasowych wychodzących od samych Celtów. Zwraca też uwagę na społeczną władzę kobiet, dzierżoną przez nie przed podbojem brytyjskim, i na to, jak wyrażała się ona w dawnym irlandzkim prawie klanowym. Gdyby postawił przed sobą kwestię irlandzką i rewolucyjną w latach 80., prawdopodobnie połączyłby swoje badania nad formami komunalnymi i genderem w swojej teoretyzacji agrarnego oporu wobec kolonializmu i rządów klasowych arystokratycznych landlordów.
W każdy z tych sposobów i na wszystkie z nich, Marks mógł planować połączenie swoich badań nad społecznościami komunalnymi i klanowymi z poszczególnymi obszarami świata, które doświadczały walk przeciwko kolonializmowi i władzy klasowej, tak jak uczynił to w przedmowie do rosyjskiego wydania Manifestu Partii Komunistycznej z 1882 roku.
Czy rozległe notatki poświęcone społecznościom rdzennych Amerykanów, zwłaszcza notatki do dzieła Morgana, również wpasowywały się w model rozrysowany w przedmowie z 1882 roku? Tutaj wszelki związek musiałby być rozpatrywany na wyższym poziomie generalizacji. W obu zestawach notatek, gender wysuwa się na pierwszy plan jako centralna kategoria społeczna. W przypadku Morgana i rdzennych Amerykanów Ameryki Północnej, obejmuje to rozważania nad tym, jak podporządkowanie genderowe leżało u korzeni wielu innych form hierarchii społecznej. W tym samym czasie Marks zgłębiał relatywną równość genderową w rdzennej Ameryce, chociaż nie oddawał się idyllicznym obrazkom tych społeczności, jakie znalazł u Morgana (i jak miało to miejsce w przypadku Engelsa). Można powiedzieć, opierając się na obecnie dostępnych nam dowodach, że jest to prawdopodobne, że po zmierzeniu się z Morganem i krytycznej obróbce jego danych, Marks mógł skupić się na gender na nowe sposoby, gdyby tylko miał opublikować rezultaty swoich zeszytów z lat 1879-1882 w pełniejszej formie.
Zwłaszcza wypisy z Morgana, ale także te poświęcone antycznemu społeczeństwu grecko-rzymskiemu, jak również Irlandii, zgłębiają początki nie tylko patriarchatu, ale także niewolnictwa i społeczeństwa klasowego. Jednocześnie wypisy te, szczególnie te z Morgana, ukazują alternatywy dla form patriarchatu i władzy klasowej, jakie przeważały w czasach Marksa. W tym sensie, stanowią one wkład w konceptualizację alternatyw dla kapitalizmu. Michael Löwy odniósł się do tego problemu niemal trzy dekady temu: 'Pomysł, że nowoczesny komunizm odnajdzie swój ludzki wymiar w >>komunizmie pierwotnym<<, zniszczony przez cywilizację opartą na własności prywatnej i państwie', stanowił wiodący temat w dziele późnego Marksa.
Wreszcie, trzeba zauważyć, że w wielu przypadkach, które zgłębiał - Indii po brytyjskim osłabieniu wiosek komunalnych, Ameryki Łacińskiej po nastaniu kolonializmu hiszpańskiego, Irlandii pod panowaniem brytyjskim, Algierii pod panowaniem francuskim, czy rosyjskiej komuny wiejskiej pod kapitalistyczną presją - widział, jak formy komunalne w tych społeczeństwach przybierają szczególnie rewolucyjny wymiar w czasach napięć społecznych i kryzysu. Tak więc, to nie zachowanie tych form komunalnych, a raczej rola odgrywana przez nie globalnym ruchu rewolucyjnym - angielskich robotników fabrycznych, irlandzkich farmerów dzierżawnych, zabiedzonych robotników irlandzkich w Anglii, Algierczyków walczących z francuską dominacją, rosyjskich wieśniaków broniących swojego stylu życia w obliczu kapitalistycznej penetracji, indyjskich wieśniaków i klanów sięgających po pozostałości starszych formacji komunalnych w walce przeciwko dynastycznej czy kolonialnej opresji - z całą swoją heterogenicznością, dostarczała rzeczywistych możliwości transformacji, która byłaby tak globalna jak sam kapitalizm. Nigdy dość powtarzania, że niepokój i powstania, takie jak w Rosji, często wybuchały dopiero tym jak formy komunalne w znacznej mierze znikało - przynajmniej na pierwszy rzut oka - i walki oparte o te formy społeczne, czy też prowadzone pod ich wpływem, wchodziły w powiązania z tymi bardziej nowoczesnymi. Tak więc, była to nie tyle obrona tych form, co postrzeganie ich jako elementów składowych rewolucyjnej energii i odnowy społecznej na zupełnie innej podstawie.
Jak widzieliśmy, w swoich ostatnich latach Marks rozwinął trzy nowe ujęcia rewolucji obok powstania zjednoczonej klasy robotniczej. Po pierwsze, w latach 1869-1870, rozważał, że brytyjska rewolucja robotnicza może zostać rozniecone przez insurekcję we Francji, a zwłaszcza przez narodową rewolucję agrarną w Irlandii, która wstrząsnęłaby quasi-rasistowską fałszywą świadomością angielskich robotników i zjednoczyła ich z imigranckimi współpracownikami z Irlandii. Po drugie, w swoich pismach o Komunie Paryskiej i w Krytyce Programu Gotajskiego, Marks teoretyzuje formy rewolucji klasy robotniczej przeciwko kapitałowi, które są wymierzone także w nowoczesne scentralizowane państwo i dążą do jego obalenia, zmierzając do emancypacyjnej alternatywy. Po trzecie, Marks pisze o rewolucjach rozpoczynających się w niekapitalistycznych społeczeństwach rolniczych, takich jak rosyjskie, które było przesiąknięte siatkami komunalnych wiosek - te ostatnie, opierając się kapitalistycznemu wkroczeniu, mogły stać się bazą dla większej rewolucji społecznej. Te ruchy mogły także połączyć się z rewolucyjnym ruchem świata pracy w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej, dzięki czemu mogłyby, gdyby odniosły zwycięstwo, oprzeć się na swoich archaicznych formach komunizmu w walce o nowoczesną, demokratyczną formę komunizmu. W każdej z tych walk, podmioty grupowe wystawione na super-opresję, czy to kobiety czy opresjonowane mniejszości, mogłyby odgrywać pierwszoplanowe role".
K.B. Anderson, The Late Marx's Revolutionary Roads: Colonialism, Gender, and Indigenous Communism, London and New York 2025.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz