wtorek, 28 stycznia 2025

From primitive accumulation of conatus to the affective community of commoners / Od akumulacji pierwotnej conatusa do afektywnej pospólnoty pospólników

From primitive accumulation of conatus to the affective community of commoners

"As the Austrian philosopher Ivan Illich, in his brief but powerful essay titled ‘Silence is a common’ (1983), reminded us that the process of ‘enclosure of the commons’ was not merely a physical takeover of the commons by the lords in eighteenth century England, but signified a shift in the attitudes of society towards the environment. This shift entailed seeing the environment as a resource to be exploited for human needs instead of as a commons to be cherished, shared, and nourished through practices of care. Resisting this dominant shift, indigenous peoples and other locally-rooted cultures around the world have often continued to view the common(s) as a source of sustenance of life that needs to be nurtured with relations of care. ‘Thinking and feeling with the Earth’ (Escobar, these cultures often embrace a stance of deep interdependence and a sense of ‘being-in-common’ with the rest of the world. This perspective underpins countless examples of place-based movements and resistance against extractive industries around the world. For example, Mapuche activists protesting petroleum extraction from Vaca Nuerta in Argentina assert, ‘Our territories are not “resources” but lives that make the Ixofijmogen of which we are part, not its owners’. This perspective is also reflected in the work of feminist scholars (Shiva; Mies & Bennholdt-Thomsen; Federici; Gibson-Graham) and the recent work of anthropologists (de la Cadena; Tsing) who emphasize on the need to nurture the commons through an ethics of care.

The calls for commoning emanating from this tradition highlight the revolutionary potential of the commons in anti-capitalist struggles; the commons’ capacity to perform counter-hegemonic common(s) senses; and the need to include more-than-humans in our thinking about the commons’ community. Building on this work, I emphasize the need to conceptualize and nurture the commons as a site for becoming a commoner. I argue that the commons can be conceptualized as a site of affective socio-nature encounters or as affective socio-nature relations that can foster subjectivities of ‘being in common’ with others. I emphasize that thinking in terms of affective relations and the work that commons do (other than producing goods or resources) provides a helpful way of bringing together diverse ways of thinking about the commons.

The paper engages a critical question of our times, which is how to transform our ways of being human and relating to the rest of the world. Felix Guattari once eloquently said that one of the most pressing questions of our times is ‘how do we change mentalities, how do we reinvent social practices that would give back to humanity – if it ever had it – a sense of responsibility, not only for its own survival, but equally for the future of all life on the planet?’ I bring attention to the potential of the commons and practices of commoning to nurture this sense of responsibility by posing the following questions: What are the conditions that foster affective relations between the commons and commoners? How do people become commoners and imbibe norms that foster other-regarding behavior and support collective action to govern the commons?

With the affective turn, Western social sciences and humanities are embracing perspectives that are remarkably similar to indigenous ontologies. Using conceptual resources offered by affect theory and relational ontology in conjunction with my empirical work with forest communities in Odisha, India, I argue that we need to think of the commons as ‘affective socio-nature relations’ and practices of commoning as a means of nurturing this relationship. I argue that a focus on affects and affective relationality helps to transcend the dualism of subject and object, the commons and the commoners, and encourages us to think instead of the commons and commoners as co-constituted through intersubjective communication and affective relations. Doing so helps us to envision alternate ways of valuing nature and to see the commons as a site for fostering subjectivities of being commoners.

(...) My engagement with community forestry initiatives in Odisha spans more than twenty-five years and the theoretical arguments in the paper emerge from this long engagement. The state of Odisha lies on the eastern coast of India. It is one of the poorest provinces in the country as per the traditional economic parameters of assessing poverty. Almost 80 percent of the state’s population is rural and depends on subsistence agriculture. Forests play an important role in the rural subsistence economy and have been the site of acute contestations following their enclosure by the colonial state.

As was the case elsewhere in India, the British delineated large tracts of Odisha’s geographical area as forests and brought them under state control. This enclosure of commons as state-owned forests disrupted local forest-people relationships and governance arrangements similar to those described for other parts of India in the vast literature on environmental history. The post-colonial state continued with the colonial forest governance framework and forests were charted into the nation-building project. Various state governments prioritized commercial extraction of timber and pulp for paper industries over local needs. By the late 1970s and early 1980s, the effects of extensive commercial timber extraction combined with unrestricted local use had started becoming visible. Many villages started experiencing serious shortages of supply of wood and forest products due to degradation of forests. In some cases, villagers narrated that the forests had become so degraded and the wood so scarce that they had begun digging out the roots of trees to use as fuel. In one village, people recounted the frustration they experienced when they could not find wood for a cremation pyre for a homeless man. When confronted with such dire situations, villagers realized that they needed to do something before it was too late. Triggered by such experiences, many villages decided to devise rules and undertake patrolling measures to protect their local state-owned forests. By the 1990s several thousand villages were actively protecting neighboring forests through community-based arrangements. It is estimated that as many as 10,000 villages in Odisha have elaborate community-based forest governance arrangements.

These collective arrangements to conserve forests emerged in the absence of formal rights over forests and without any financial incentives to trigger conservation. They are typical examples of collective actions documented by scholars working on the commons in the Ostrom tradition. They demonstrate how local residents, or the commoners, do not stand as silent spectators in the face of an unfolding ‘tragedy’ but rather devise rules to self-govern and avert the tragedy through a ‘bottoms-up crafting of institutions’. In many of these conservation initiatives, people have borne enormous personal costs to protect forests. In the district of Nayagarh, for example, several villages made the decision to give up goat rearing for many years to help the forest regenerate by alleviating grazing pressure. Though not a common occurrence, there have been several instances where villagers on patrolling duty have been murdered by small-time timber mafia, and individuals have often guarded forests at considerable risk to their own lives.

(...) Through their embodied caring labour, local residents have not only grown forests but also their sense of community and ‘being-in-common’ with the rest of nature and with each other. In the process, they have cultivated new subjectivities of being forest caregivers. The villagers use a local system for sharing forest patrolling labour, called thengapalli, in which a walking stick is passed around signaling a household’s turn to contribute labour for forest patrolling. Partaking in thengapalli provides an opportunity for villagers to enter into an embodied relationship with the forest. Usually two to four people go to the forest daily for thengapalli. In Dengajhari village in Nayagarh, where I recently undertook a participatory videography project, women described to me how their daily patrolling work is made into an event of joyful sociality. One woman described it thus,

'Someone takes salt, someone dry fish, and someone mango kernel. …We all sit together and eat. We watch (keep a vigil on the forest) till evening and then return home'.

Another added,

'We tell our children, 'come, let us go to the forest. Fruits or roots whatever we will get, we will eat. We will have a feast'. The children accompany us happily. We cook and eat inside the forest and return home in the evening'.

The daily patrolling trips thus provide opportunities for affective sociality in which intimate knowledge and ways of relating to nature emerge, and the forests become sites of constituting social relations. Through the daily patrolling trips for thengapalli, villagers come to know the forest intimately and learn to respond affectively to its needs for care. Women often gather a variety of berries, dig tubers and root vegetables, and gather greens for cooking while on patrolling duty in the forest, while at the same time looking out for any instances of fresh cutting of trees in the forest. These everyday actions and performances foster or reinforce affective relations. In view of the material dependence on the forest, local villagers had strong affective ties to begin with, and active care of the forest as a cherished common further strengthened these affective ties. People began to care for the forest – including the trees, plants, and the wildlife that returned to the forest as it regenerated – in the same way as intimate social relations are developed, by spending time together and paying attention to each other. Anthropologist Tim Ingold argues that hunter-gatherers in widely separate parts of the world view forests as parents, and he suggests that ‘to speak of the forest as a parent is not to model object relations in terms of primary intersubjectivity, but to recognize that at root, the constitutive quality of intimate relations with non-human and human components of the environment is one and the same’. Similarly, anthropologist Nurit Bird-David illustrates that the Nayaka in South India develop intimate relations with the forest ‘by spending time with them’ and by investing in the relation the same ‘care, feeling and attention’ that they do in social relations. Through thengapalli, the labour of patrolling and taking care of the forests is dispersed, and the opportunity to develop an affective relationship with the forest through active attention is shared broadly within the community. In my research, I have found that when villagers delegate patrolling responsibilities to a hired watchman, they have fewer opportunities to develop affective relations with the forest, which dramatically diminishes their overall enthusiasm for the forest. Even though other activities, such as visiting the forest to gather wood or other forest produce, offer opportunities for an embodied connection, thengapalli offers a different attunement to the forest due to the labour invested in its care. This resonates with Norton et al.’s findings about the so-called IKEA effect, which suggests that people love what they create, especially when their labour leads to successful completion of tasks.

(...) In recent years, the social sciences and humanities have seen an explosion of interest in the ideas of affect and emotions. What is now labeled as the ‘affective turn’ in cultural studies has been animated by different orientations to affect that range from Silvan Tomkin’s psychobiological approach to Deleuze’s Spinozist ethology of bodily capacities. I draw upon the Spinozian theory of affects as elaborated in the work of Brian Massumi, Antonio Negri, Michael Hardt, Giles Deleuze, and Felix Guattari, among others. Affect in this formulation is seen as the power to affect and be affected, and the relationship between these two powers. Affect is different from emotions as conventionally understood and denotes a relational force that flows between bodies and which enhances or diminishes their power of acting. To affect and be affected is to be open to the world and to the possibility of being transformed through this engagement with the material world.

Affect is a pre-cognitive and transpersonal intensity that flows through and defines bodies – where bodies are not limited to human bodies. Initially nameless and potentially ‘unruly’, relational affects often consolidate and manifest as emotions and emotion episodes are themselves specific affective dynamics, temporarily stabilized by patterns of reflection and narration. To fully capture the entirety of human experience, it is important to focus on the interrelated domains of feelings, emotions, and affects, and to recognize that they are a necessary accompaniment of cognition and rationality (instead of an impediment to it). Also, attention on affect does not mean an inversion of Descartes’ proposition ‘I think, therefore I am’ into ‘I feel, therefore I am’. Rather, it compels appreciation that thinking and feeling are inseparable. And the ‘I’ that appears as stable and fully formed is relationally entangled in the processes of becoming. Thus a more appropriate proposition might be ‘I feel, think, and relate and therefore I become’. And this becoming is necessarily a process of ‘becoming with’ the many others with whom we share this planet (Haraway). This perspective is echoed in indigenous thought and activism around the world, for example in this assertion by an Indigenous Elder in Guatemala, ‘I am the land that thinks’, or in Escobar’s examples of ‘Epistemologies of the South’ in which many different ways of understanding the world emerge from ‘Thinking and feeling with the Earth’.

Scholars associated with the affective turn have pointed out that Spinozian philosophy and his theory of affects inspires ecological thinking and enables a ‘dialectics of the positive’ given its emphasis on relations, possibilities, and emergences. Spinoza’s conception of conatus as a striving of all bodies to continue to exist and enhance the scope of their existence further supports an ecological perspective that decenters humans. Instead of the striving for utility maximization that dominates economic imagination, Spinoza offers conatus, that is, a striving for associations that enhance our capacity to act and give us joy. Spinozian theories about affect and conatus support a relational ontological perspective that shifts attention from essences or totalities to relations, emergence, and co-becomings. In this ontological perspective, humans and ‘human nature’ are seen as emergent rather than fixed and immutable.

(...) we need to analyze how collective subjectivities emerge from the entangled affective ecologies of nature, society, and the self. Thinking in terms of ‘affective ecologies’ allows us to think transversally across the three ecologies of ‘nature, society, and the self’ that Felix Guattari encourages us to do. Affect theory presents analytical tools for such transversal thinking that unravels the conditions for our subjectification.

The commons, as autonomous Marxist Antonio Negri tells us, are not just resources for supporting material existence but are sources for nurturance of our subjectivity. Enclosure of the commons, thus, is not just a physical enclosure and ‘primitive accumulation of wealth’ by the elite but is fundamentally a process of ‘primitive accumulation of the conatus’ (Read) through homogenization of subjectivities and the creation of a ‘one-world world’ while limiting other worlds and ‘anthropos-not-seen’ (de la Cadena). It denotes a loss of control over the conditions for the production of subjectivity. As Read puts it, Marx’s concept of alienation denotes ‘not a loss of what is most unique and personal but a loss of connection to what is most generic and shared, i.e., it is a separation from the conditions of the production of subjectivity’.

The current capitalist order is not only destroying the natural environment and eroding social relations but is also engaged in a far more insidious and invisible ‘penetration of people’s attitudes, sensibility, and minds’ (Guattari and Negri). Freeing up the conatus, or human striving, from the narrowly defined striving of utility maximization, and allowing alternate ways of being and subjectivities outside of the dominant market logic to emerge, is fundamental to the process of revival of the commons. Revival of the commons, then, becomes critical not simply from the perspective of restoration of access and control over physical resources, but from the perspective of countering this alienation and finding a way to produce alternate subjectivities and alternate worlds. From this perspective, we need to reclaim the commons as material resources not only for subsistence and livelihood but also as the grounds for the production of subjectivity. As Read (emphasizes, the struggle over the commons, including the knowledge commons and the digital commons, is as much a struggle over the forces and relations that produce subjectivity as it is a struggle over wealth and value.

In view of this, commons scholars need to pay attention to the conditions of subjectivity production in addition to institutions, discourses, and power relations that shape the production or disappearance of the commons. Beyond the structure-agency dualism, this perspective helps us appreciate, as Guattari says, that ‘[v]ectors of subjectification do not necessarily pass through the individual’; rather, the individual is ‘something like a terminal for processes that involve human groups, socio-economic ensembles, data processing machines etc.’ (Guattari). Expanding subjectivities beyond the realm of the psyche, we need to theorize and analyze them as collectively experienced and not only a means of understanding and making sense of the world, but also as a major force shaping the world that we live in.

For conceptualizing and analyzing subjectivities as collective and emergent from the ‘in-between space’ of structure and agency, philosopher Gilbert Simondon’s theory about individuation is very useful. Simondon (1924-1989) is one of the most inventive thinkers of twentieth-century philosophy whose work has been somewhat neglected within the English-speaking audience. His work, however, has influenced philosophers such as Deleuze and Guattari, who use Simondon’s theory of individuation centrally in their work. Simondon’s ideas help us to focus on the process of individuation, that is, the process through which a being becomes an individual, and conceptualize it as not only a psychic but also a pyscho-social process. Through his theory of transindividuality, Simondon questions the centrality of the individual and the principle of individuation within Western philosophy. He argues that the Western notion of the individual tends to equate existence, or ‘being’, with ‘being as an individual’, and it ignores existence that is prior to or outside of existence as an individual. In privileging the essence of things, it overlooks the fact that the ultimate reality is made up of ‘relations, tensions and potentials’ (Read). In contrast to historically reductionist ways of looking at social phenomenon as either emerging from rational actions of isolated individual actors or as a product of social structures, Simondon’s ideas help us grasp the productive nexus from which both individualities and collectivities emerge. According to Simondon, ‘the conditions of our subjectivity, language, knowledge, and habits are neither individual nor part of any collective, but are the conditions of individual identity and collective belonging, remaining irreducible to each’ (Read). His ideas have been taken up by Deleuze and Guattari to reconceptualize the self as ‘spatialized, decentered, multiple, and nomadic’ in contrast to the conventional view of the self as ‘coherent, enduring, and individualized’ (Rose).

This reconceptualization of the subject is supported by two of Simondon’s theses. The first thesis states that individuation is never concluded, which suggests that the pre-individual is never fully translated into singularity, rather the subject is the interweaving of pre-individual elements and individuated characteristics. The subject is a composite mix of ‘I’ and ‘one’, ‘standing for unrepeatable uniqueness, but also anonymous universality’ (Virno). For example, the subjectivity of being a forest conservationist in Odisha is an interweaving of the individuated ‘I’ and an anonymous collective ‘one’ who depends on sensory perceptions of the species, the collective heritage of language and forms of cooperation, and the general intellect. The day-to-day embodied practices in the forest, through which one sees the mahua flowers spread on the forest floor, smells its intoxicating scent, and feels the shade of the tree in the smoldering heat as one gathers and touches the flower are all affects that depend on senses that are part of a generic biological endowment.

Simondon’s second thesis states that the collective, or the collective experience, is not the sphere within which the salient traits of a singular individual diminish or disappear; ‘on the contrary, it is the terrain of a new and more radical individuation’ (Virno). This thesis leads Simondon to conclude that ‘within the collective we endeavor to refine our singularity, to bring it to its climax’. Simondon thus insists that we ‘seek to know the individual through individuation rather than individuation through the individual’ and that we focus on the process of individuation rather than look for a principle of individuation. In doing so, he calls for a radical understanding of the process wherein a principle is not only put to work but is also constituted through the process. Such a processual understanding of subjectivity has important implications for rethinking the notion of the subject in political thought and practice.

These ways of conceptualizing the self and subjectivity resonate strongly with indigenous views of thinking about the self as entangled with the rest of the world and also with emerging insights in biology and physical sciences. Indigenous cultures around the world give primacy to relations and relational existence that emerge from their stance of connectedness, gratitude, and solidarity with the rest of the world. In this view, the self is not seen as an autonomous subject acting on the world, but as a relational emergence responding to the world.

Returning to my example of community initiatives to conserve forests, a processual understanding of subjectivity helps us explore how embodied practices of caring for the forest lead to subjectivities of ‘forest caregivers’, whose sense of the self includes thinking about forest conservation. Through the process of taking care of their local forests and creating conditions for the forest’s enrichment, villagers have not only regenerated forests but have cultivated or strengthened subjectivities of being conservation-oriented and of being commoners. The subjectivity of being forest caregivers emerges from their everyday actions of caring for the forest. These caring practices include patrolling the forest, picking up dead and dried wood, removing weeds, picking berries, and so on and so forth to support the conditions for forests’ regeneration and enrichment. These activities draw people into affective relations with their local forests, its vegetation, and its wildlife and generate a sense of ‘being-in-common’ with the forest and with the other members of human community. Affects play an important role in the process and are the medium by which intersubjective relations with their social and natural environment are strengthened, as a growing body of literature is now beginning to appreciate. These affective relations are similar to the relations of care and affection that people are likely to develop with pets as ‘companion species’ (Haraway) or relations of love with plants in one’s garden (Archambault). In this case, affective relations with forests are also shaped by the materiality of the forest and local subsistence dependence on it. These affective relations are further strengthened through conservation care practices and play an important role in strengthening subjectivities of being a commoner in active relationship with the forest and with other villagers who share these landscapes. This subjectivity of ‘being-in-common with’ is eloquently summed up in this proclamation by one of the community leaders: Samaste samaston ko bandhi ke achanti, which implies that ‘all [bodies] are holding everyone else together’ – a sentiment that resonates with the idea of affective relations tying everyone together into a collectivity. Although he was referring to social relations and relations of accountability within a social setting, he could have been espousing relational ontology and echoing a Spinozan conception of collective bodies.

These new subjectivities of forest conservationists include a sense of being part of a community of forest caregivers and of having affective relations with the forests that they have cared for. As I have emphasized in my earlier work, it is important to understand that these relations and ways of relating are not ‘natural’ to ‘Indigenous’ peoples or an essential part of their culture; rather, these ways of being emerge from affective interactions. By creating conditions for such emergences, these kinds of subjectivities can be fostered. Understanding the conditions that enable such emergences, then, becomes critical from the perspective of nurturing alternate subjectivities and post-capitalist futures. Examining how subjectivity is produced becomes critical and an important political project as it can help us understand, as Read puts it, ‘how subjectivity might be produced otherwise, ultimately transforming itself, turning a passive condition into an active process’. The multitudes of examples of collective action for reclaiming or creating new commons are appropriate sites to explore processes contributing to the production of subjectivity.

(...) To summarize, attention on affective relations enables: 1) a different conception of the human – as more-than-rational, open-ended, in the process of becoming; 2) a different understanding of the realm of the ‘social’ and of social processes – not as emerging from individual actions or from structures that enable or constrain individual action but as emergent in the processes that constitute both the individual and the collective but which are reducible to neither (and the collective includes more-than-humans as well); 3) a different conception of nature as socio-natures or as affective ecology animated with affective social-nature relations that co-constitute the social and the natural realms.

(...) The commons are not just shared natural resources but are also our shared affective capacities to act and respond, and these affective capacities shape encounters, driven by conatus or striving as a force for becoming. The commons are thus sites for affective encounters between humans and the more-than-human material world, as well as practices that nurture these relations. Thinking in relational terms about affective encounters helps us appreciate the important role of the more-than-human actors in the production of the commons and commoners. The commons, both as material resources and as conditions for subjectivity, get produced due to the coming together of the labour and creative energies of humans and more-than-human actors. And value emerges from this coming together, and thus what we need to cherish, value, and advance are opportunities for such coming together and for co-flourishing. Seeing commons as spaces for affective encounters between humans and more-than-humans helps us appreciate that they are the nurturing grounds for fostering what Haraway terms ‘response-ability’ – that is, our ability to respond ethically to the demands of the many others with whom we share this world. Commons are nurtured through commoning practices that, in turn, enable us to think, feel, and act as a commoner".


N. Singh, Becoming a commoner: The commons as sites for affective socio-nature encounters and co-becomings, "ephemera: theory & politics in organization" 2017, 17(4).


Od akumulacji pierwotnej conatusa do afektywnej pospólnoty pospólników

"Jak przypomniał nam austriacki filozof Ivan Illich w swoim krótkim, ale mocnym eseju zatytułowanym 'Cisza jest dobrem wspólnym' (1983), proces 'grodzenia dóbr wspólnych' nie był jedynie aktem fizycznego zagarnięcia dóbr wspólnych przez lordów w XVIII-wiecznej Anglii, ale oznaczał zmianę w nastawieniu społeczeństwa względem środowiska. Zmiana ta wiązała się z postrzeganiem środowiska jako zasobu, który należy eksploatować dla zaspokojenia ludzkich potrzeb, a nie jako dobra wspólnego, które należy pielęgnować, dzielić się nim i odżywiać poprzez praktyki opiekuńcze. Opierając się tej dominującej zmianie, ludność rdzenna i inne lokalnie zakorzenione kultury na całym świecie często nadal postrzegały dobra wspólne jako źródło utrzymywania życia, które należy pielęgnować za pomocą relacji opieki. 'Myśląc i czując z Ziemią' (Escobar), te kultury często przyjmują postawę głębokiej współzależności i poczucie 'bycia-wspólnie-z' resztą świata. Ta perspektywa stanowi podstawę dla niezliczonych przykładów ruchów zakorzenionych miejscowo i wznoszącym opór przeciwko przemysłom wydobywczym na całym świecie. Na przykład aktywiści Mapuche protestujący przeciwko wydobyciu ropy naftowej w Vaca Nuerta w Argentynie twierdzą: 'Nasze terytoria nie są >>zasobami<<, ale życiem, które tworzy Ixofijmogen, którego jesteśmy częścią, a nie właścicielami'. Ta perspektywa znajduje również odzwierciedlenie w pracach badaczek feministycznych (Shiva; Mies i Bennholdt-Thomsen; Federici; Gibson-Graham) i niedawnych pracach antropolożek (de la Cadena; Tsing), które podkreślają potrzebę pielęgnowania dóbr wspólnych poprzez etykę troski.

Wezwania do uwspólniania pochodzące z tej tradycji podkreślają rewolucyjny potencjał dóbr wspólnych w walkach antykapitalistycznych; zdolność dóbr wspólnych do wykształcania kontrhegemonicznych zmysłów wspólnych [gra słów: zdrowych rozsądków]; i konieczność uwzględnienia więcej-niż-ludzi w naszym myśleniu o pospólnocie dóbr wspólnych. Opierając się na tych pracach, podkreślam potrzebę konceptualizacji i pielęgnowania dóbr wspólnych jako przestrzeni stawania-się pospólnikiem. Twierdzę, że dobra wspólne można konceptualizować jako miejsca afektywnych spotkań społeczno-naturalnych, czy też jako afektywne relacje społeczno-naturalnych, które mogą sprzyjać podmiotowościom 'bycia-wspólnie-z' innymi. Podkreślam, że myślenie w kategoriach relacji afektywnych i pracy, którą wykonują dobra wspólne (innej niż produkcja dóbr lub zasobów) dostarcza pomocnego podejścia na połączenie różnych sposobów myślenia o dobrach wspólnych.

Artykuł podejmuje kluczowe pytanie naszych czasów, które brzmi: jak przekształcić nasze sposoby bycia ludźmi i relacji z resztą świata. Felix Guattari niegdyś elokwentnie powiedział, że jednym z najbardziej palących pytań naszych czasów jest 'jak zmienić mentalność, jak na nowo wymyślić praktyki społeczne, które przywróciłyby ludzkości – o ile kiedykolwiek je miała – poczucie odpowiedzialności nie tylko za własne przetrwanie, ale w równym stopniu za przyszłość całego życia na planecie?'. Zwracam uwagę na potencjał dóbr wspólnych i praktyk uwspólniania w pielęgnowaniu tego poczucia odpowiedzialności, stawiając następujące pytania: Jakie warunki sprzyjają relacjom afektywnym między dobrami wspólnymi a pospólnikami? W jaki sposób ludzie stają się pospólnikami i przyswajają normy, które sprzyjają zachowaniom uwzględniającym innych i wspierają kolektywne działania mające na celu rządzenie dobrami wspólnymi?

Dzięki zwrotowi afektywnemu zachodnie nauki społeczne i humanistyczne przyjmują perspektywy, które są zadziwiająco podobne do rdzennych ontologii. Wykorzystując zasoby koncepcyjne oferowane przez teorię afektu i ontologię relacyjną w połączeniu z moją empiryczną pracą ze społecznościami leśnymi w Odishy w Indiach, argumentuję, że musimy myśleć o dobrach wspólnych jako o 'afektywnych relacjach społeczno-naturalnych' i praktykach uwspólniania jako sposobach na pielęgnowanie tych relacji. Twierdzę, że skupienie się na afektach i afektywnej relacyjności pomaga przekroczyć dualizmy podmiotu i przedmiotu, dóbr wspólnych i pospólników, i zachęca nas do myślenia o dobrach wspólnych i pospólnikach jako współtworzonych przez intersubiektywną komunikację i relacje afektywne. Robiąc to, pomagamy w wyobrażaniu sobie alternatywnych sposobów wartościowania natury i postrzegania dóbr wspólnych jako miejsc pielęgnowania podmiotowości pospólników.

(...) Moje zaangażowanie w społeczne inicjatywy leśne w Odishy trwa od ponad dwudziestu pięciu lat, a teoretyczne argumenty przedstawione w artykule wyłaniają się z tego długiego zaangażowania. Stan Odisha leży na wschodnim wybrzeżu Indii. Jest to jedna z najbiedniejszych prowincji w kraju, zgodnie ze zwyczajowymi parametrami ekonomicznymi mierzącymi ubóstwo. Prawie 80 procent populacji stanu to mieszkańcy wsi, którzy są zależni od rolnictwa na własne potrzeby. Lasy odgrywają ważną rolę w wiejskiej gospodarce utrzymania i były miejscem ostrych sporów po zagrodzeniu ich przez państwo kolonialne.

Podobnie jak w innych częściach Indii, Brytyjczycy wyznaczyli duże obszary geograficzne Odiszy jako lasy i objęli je kontrolą państwową. To grodzenie terenów wspólnych jako lasów państwowych zakłóciło lokalne relacje między lasami a ludźmi, oraz ustalenia dotyczące zarządzania nimi, analogicznie do tego, co - wedle obszernej literatury z zakresu historii środowiskowej - wydarzyło się w innych częściach Indii. Państwo postkolonialne utrzymywało kolonialne ramy zarządzania lasami, a lasy zostały podporządkowane projektowi budowy narodu. Różne rządy stanowe priorytetowo traktowały komercyjne pozyskiwanie drewna i celulozy dla przemysłu papierniczego, przekładając je ponad potrzeby lokalne. Pod koniec lat 70. i na początku lat 80. XX wieku zaczęły być widoczne skutki rozległego komercyjnego pozyskiwania drewna w połączeniu z nieograniczonym lokalnym wykorzystaniem. Wiele wiosek zaczęło doświadczać poważnych niedoborów dostaw drewna i produktów leśnych z powodu degradacji lasów. W niektórych przypadkach mieszkańcy wsi opowiadali, że lasy uległy tak dużej degradacji, a drewno stało się tak rzadkie, że zaczęli wykopywać korzenie drzew, aby wykorzystywać je jako paliwo. W jednej z wiosek ludzie opowiadali o frustracji, której doświadczyli, gdy nie mogli znaleźć drewna na stos kremacyjny dla bezdomnego mężczyzny. W obliczu tak tragicznych sytuacji mieszkańcy wioski zdali sobie sprawę, że muszą coś zrobić, zanim będzie za późno. Pod wpływem takich doświadczeń wiele wiosek postanowiło opracować zasady i podjąć działania patrolujące w celu ochrony lokalnych lasów państwowych. W latach 90. kilka tysięcy wiosek aktywnie chroniło przyległe lasy za pośrednictwem ustaleń opartych na wspólnotach. Szacuje się, że aż 10 000 wiosek w Odishie stosuje złożone układy dotyczące społecznościowego zarządzania lasami.

Te zbiorowe ustalenia dotyczące ochrony lasów pojawiły się w warunkach braku formalnych praw do lasów i bez żadnych zachęt finansowych do wprowadzenia takiej ochrony. Są to typowe przykłady zbiorowych działań udokumentowanych przez naukowców pracujących nad dobrami wspólnymi w tradycji wyznaczonej przez [Elinor] Ostrom. Pokazują, jak lokalni mieszkańcy, czyli pospólnicy, nie zachowują się biernie jak milczący widzowie w obliczu rozwijającej się 'tragedii' [wspólnego pastwiska], ale raczej opracowują zasady samorządności i zapobiegania tej tragedii poprzez 'oddolne tworzenie instytucji'. W przypadku wielu z tych inicjatyw ochrony środowiska ludzie ponieśli ogromne koszty osobiste, aby chronić lasy. Na przykład w dystrykcie Nayagarh kilka wiosek podjęło decyzję o zaniechaniu hodowli kóz na wiele lat, aby pomóc lasom w regeneracji, poprzez złagodzenie presji ze strony wypasu. Chociaż nie jest to częste zjawisko, zdarzyło się kilka przypadków, w których mieszkańcy wsi pełniący służbę patrolową zostali zamordowani przez drobną mafię drzewną, a ludzie często strzegli lasów wystawiając swoje życie na znaczne ryzyko.

(...) Dzięki swojej ucieleśnionej pracy opiekuńczej lokalni mieszkańcy nie tylko wzbogacili lasy, ale także wykształcili poczucie wspólnoty i 'bycia-wspólnie-z' resztą natury i ze sobą nawzajem. W tym procesie wykształcili nowe podmiotowości opiekunów lasu. Mieszkańcy wsi korzystają z lokalnego systemu dzielenia się pracą patrolowania lasu, zwanego thengapalli, w którym kij jest przekazywany z rąk do rąk, sygnalizując kolej danego gospodarstwa domowego na pracę patrolowania lasu. Udział w thengapalli daje mieszkańcom wsi okazję do wejścia w ucieleśnioną relację z lasem. Zazwyczaj dwie do czterech osób codziennie udają się do lasu na thengapalli. We wsi Dengajhari w Nayagarh, gdzie niedawno podjęłam się projektu partycypacyjnej wideografii, kobiety opisały mi, w jaki sposób ich codzienna praca patrolująca staje się okazją do zawiązywania radosnej towarzyskości. Jedna z kobiet opisała to w następujący sposób:

'Ktoś bierze sól, ktoś suszy rybę, a ktoś mango... Wszyscy siadamy razem i jemy. Czuwamy (trzymamy wachtę nad lasem) do wieczora, a potem wracamy do domu'.

Inna dodała, 'mówimy naszym dzieciom, >>chodźcie, chodźmy do lasu. Owoce lub korzenie, cokolwiek znajdziemy, zjemy. Ucztujmy<<. Dzieci radośnie nam towarzyszą. Gotujemy i jemy w lesie, a wieczorem wracamy do domu'.

Codzienne patrole dają zatem okazję do afektywnej socjalizacji, z której wyłania się intymna wiedza i sposoby odnoszenia się do natury, a lasy stają się miejscami tworzenia relacji społecznych. Dzięki codziennym patrolom w ramach thengapalli mieszkańcy wsi poznają las dogłębnie i uczą się afektywnie reagować na jego potrzeby opieki. Kobiety często zbierają różne owoce leśne, wykopują bulwy i warzywa korzeniowe oraz zbierają zieleninę do gotowania podczas patrolowania lasu, jednocześnie wypatrując wszelkich przypadków świeżej wycinki drzew w lesie. Te codzienne działania i przedsięwzięcia wzmacniają relacje afektywne lub sprzyjają im. W obliczu materialnej zależności od lasu, lokalni mieszkańcy wsi mieli silne więzi afektywne od początku, a aktywna opieka nad lasem jako cenionym dobrem wspólnym jeszcze bardziej wzmocniła te więzi afektywne. Ludzie zaczęli dbać o las – w tym o drzewa, rośliny i dziką przyrodę, która powróciła do lasu w miarę jego regeneracji – w taki sam sposób, w jaki rozwijają się intymne relacje społeczne, poprzez spędzanie razem czasu i zwracanie na siebie uwagi. Antropolog Tim Ingold twierdzi, że myśliwi-zbieracze w bardzo odległych częściach świata postrzegają lasy jako swoich rodziców i sugeruje, że 'mówienie o lesie jako o rodzicu nie oznacza modelowania relacji przedmiotowych w kategoriach pierwotnej intersubiektywności, ale uznanie, że w gruncie rzeczy konstytutywna jakość intymnych relacji z nieludzkimi i ludzkimi składnikami środowiska jest taka sama'. Podobnie antropolożka Nurit Bird-David ilustruje, że Nayaka w południowych Indiach rozwijają intymne relacje z lasem 'poprzez spędzanie z nim czasu' i inwestowanie w relację tę samą 'troskę, uczucia i uwagę', które poświęcają relacjom społecznym. Poprzez thengapalli praca patrolowania i dbania o lasy jest rozproszona, a możliwość rozwijania afektywnej relacji z lasem poprzez aktywną uwagę jest szeroko współdzielona w społeczności. W moich badaniach odkryłam, że gdy mieszkańcy wsi delegują obowiązki patrolowe na wynajętego strażnika, mają mniej okazji do rozwijania afektywnych relacji z lasem, co drastycznie zmniejsza ich ogólny entuzjazm względem lasu. Chociaż inne czynności, takie jak wizyta w lesie w celu zebrania drewna lub innych produktów leśnych, oferują możliwości ucieleśnionego połączenia, thengapalli oferuje inne dostrojenie do lasu ze względu na pracę włożoną w jego pielęgnację. Jest to zgodne z ustaleniami Nortona i innych, dotyczących tzw. efektu IKEA, który sugeruje, że ludzie kochają to, co tworzą, zwłaszcza gdy ich praca prowadzi do pomyślnego ukończenia zadań.

(...) W ostatnich latach nauki społeczne i humanistyczne doświadczyły eksplozji zainteresowania ideami afektu i emocji. To, co obecnie określa się mianem 'zwrotu afektywnego' w badaniach kulturowych, zostało ożywione przez różne ujęcia afektu, od psychobiologicznego podejścia Silvana Tomkina po spinozjańską etiologię zdolności cielesnych u Deleuze’a. Opieram się na spinozjańskiej teorii afektów, opracowanej m.in. w pracach Briana Massumiego, Antonia Negriego, Michaela Hardta, Gillesa Deleuze’a i Felixa Guattariego. Afekt w tej perspektywie jest postrzegany jako moc wpływania i bycia pod wpływem, oraz relacja między tymi dwiema mocami. Afekt różni się od emocji w konwencjonalnym rozumieniu i oznacza siłę relacyjną, która przepływa między ciałami i która wzmacnia lub osłabia ich moc działania. Wpływanie i bycie pod wpływem oznacza bycie otwartym na świat i możliwość transformacji poprzez to zaangażowanie w świat materialny.

Afekt to intensywność prekognitywna i transpersonalna, która przepływa przez ciała i definiuje je – gdzie ciała nie są ograniczone do ciał ludzkich. Początkowo bezimienne i potencjalnie 'nieokiełznane' afekty relacyjne często konsolidują się i manifestują, ponieważ emocje i epizody emocjonalne są same w sobie specyficznymi dynamikami afektywnymi, tymczasowo stabilizowanymi przez wzorce refleksji i narracji. Aby w pełni uchwycić całość ludzkiego doświadczenia, ważne jest skupienie się na powiązanych ze sobą domenach uczuć, emocji i afektów oraz rozpoznanie, że są one niezbędnym towarzyszem poznania i racjonalności (a nie przeszkodą dla nich). Ponadto, uwaga poświęcona afektowi nie oznacza odwrócenia twierdzenia Kartezjusza 'myślę, więc jestem' na 'czuję, więc jestem'. Raczej zmusza do docenienia faktu, że ​​myślenie i czucie są od siebie nierozłączne. A 'ja', które wydaje się stabilne i w pełni ukształtowane, jest relacyjnie uwikłane w procesy stawania-się. Dlatego bardziej odpowiednią propozycją może być 'myślę, czuję i nawiązuję relacje, więc staję się'. A to stawanie-się jest koniecznie procesem 'stawania się z' wieloma innymi, z którymi dzielimy tę planetę (Haraway). Ta perspektywa znajduje odzwierciedlenie w rdzennej myśli i aktywizmie na całym świecie, na przykład w stwierdzeniu przedstawiciela rdzennej starszyzny w Gwatemali: 'Jestem ziemią, która myśli', lub w przykładach 'epistemologii Południa' podawanych przez Escobara, w których wiele różnych sposobów rozumienia świata wyłania się z 'myślenia i odczuwania z Ziemią'.

Uczeni związani ze zwrotem afektywnym wskazali, że filozofia Spinozy i jego teoria afektów inspirują myślenie ekologiczne i umożliwiają 'dialektykę pozytywności', biorąc pod uwagę nacisk, jaki kładzie ona na relacje, możliwości i wyłanianie się. Koncepcja conatus Spinozy jako dążenia wszystkich ciał do dalszego istnienia i zwiększania zakresu tego istnienia dodatkowo wspiera perspektywę ekologiczną, która decentruje ludzi. Zamiast dążenia do maksymalizacji użyteczności, które dominuje w wyobraźni ekonomicznej, Spinoza oferuje conatus, czyli dążenie do stowarzyszeń, które wzmacniają naszą zdolność do działania i dają nam radość. Spinozjańskie teorie dotyczące afektu i conatus wspierają relacyjną perspektywę ontologiczną, która przesuwa uwagę z esencji lub całości na relacje, wyłanianie się i współstawanie się. W tej perspektywie ontologicznej ludzie i 'natura ludzka' są postrzegani jako wyłaniający się, a nie stali i niezmienni.

(...) Musimy przeanalizować, w jaki sposób kolektywne podmiotowości wyłaniają się ze splątanych ekologii afektywnych natury, społeczeństwa i jaźni. Myślenie w kategoriach 'ekologii afektywnych' pozwala nam myśleć w poprzek trzech ekologii 'natury, społeczeństwa i jaźni', do czego zachęca nas Felix Guattari. Teoria afektu dostarcza narzędzi analitycznych do takiego myślenia poprzecznego, które odsłania warunki naszego upodmiotowienia.

Dobra wspólne, jak mówi nam autonomiczny marksista Antonio Negri, nie są tylko zasobami do podtrzymywania materialnej egzystencji, ale są źródłami pielęgnowania naszej podmiotowości. Grodzenie dóbr wspólnych nie jest zatem tylko fizycznym grodzeniem i 'pierwotną akumulacją bogactwa' przez elitę, ale jest zasadniczo procesem 'pierwotnej akumulacji conatusa' (Read) poprzez homogenizację podmiotowości i tworzenie 'świata jednego świata', jednocześnie ograniczającego inne światy i 'antropo-cienie' (de la Cadena). Oznacza utratę kontroli nad warunkami produkcji podmiotowości. Jak mówi Read, koncepcja alienacji Marksa oznacza 'nie tyle utratę tego, co najbardziej wyjątkowe i osobiste, ale utratę połączenia z tym, co najbardziej ogólne i wspólne, tj. oznacza oddzielenie od warunków wszelkiej produkcji podmiotowości'.

Obecny porządek kapitalistyczny nie tylko niszczy środowisko naturalne i poddaje erozji stosunki społeczne, ale także angażuje się w o wiele bardziej podstępną i niewidoczną 'penetrację postaw, wrażliwości i umysłów ludzi' (Guattari i Negri). Uwolnienie conatus, czyli dążenia człowieka, od wąsko zdefiniowanego dążenia do maksymalizacji użyteczności i umożliwienie pojawienia się alternatywnych sposobów bycia i podmiotowości poza dominującą logiką rynkową, ma fundamentalne znaczenie dla procesu odrodzenia dóbr wspólnych. Odrodzenie dóbr wspólnych staje się zatem kluczowe nie tylko z perspektywy przywrócenia dostępu i kontroli nad zasobami fizycznymi, ale i z perspektywy przeciwdziałania alienacji i znalezienia sposobu na wytworzenie alternatywnych podmiotowości i alternatywnych światów. Z tej perspektywy musimy odzyskać dobra wspólne jako zasoby materialne nie tylko dla utrzymania się, ale także jako podstawę do wytwarzania podmiotowości. Jak podkreśla Read, walka o dobra wspólne, w tym dobra wspólne oparte na wiedzy i cyfrowe dobra wspólne, jest w takim samym stopniu walką o siły i relacje, które wytwarzają podmiotowość, jak i o bogactwo i wartość.

W związku z tym badacze dóbr wspólnych muszą zwrócić uwagę na warunki produkcji podmiotowości, a także na instytucje, dyskursy i relacje władzy, które kształtują wytwarzanie lub zanik dóbr wspólnych. Poza dualizmem struktura-agencja, ta perspektywa pomaga nam docenić, jak mówi Guattari, że 'wektory podmiotowości niekoniecznie przechodzą przez jednostkę'; raczej, jednostka jest 'czymś w rodzaju terminalu procesów, które obejmują grupy ludzkie, zespoły społeczno-ekonomiczne, maszyny do przetwarzania danych itd.' (Guattari). Rozszerzając podmiotowości poza sferę psychiki, musimy teoretyzować i analizować je jako doświadczane zbiorowo i nie tylko jako środki rozumienia i nadawania sensu światu, ale także jako główną siłę kształtującą świat, w którym żyjemy.

Do konceptualizacji i analizy podmiotowości jako fenomenu zbiorowego i wyłaniającego się z 'przestrzeni pośredniej' struktury i agencji, bardzo przydatna jest teoria indywiduacji autorstwa filozofa Gilberta Simondona. Simondon (1924-1989) jest jednym z najbardziej pomysłowych myślicieli XX wieku, którego twórczość została nieco przegapiona przez anglojęzyczną publiczność. Jego twórczość wpłynęła jednak na filozofów takich jak Deleuze i Guattari, którzy w swojej pracy wykorzystują teorię indywiduacji Simondona. Idee Simondona pomagają nam skupić się na procesie indywiduacji, czyli procesie, w którym byt staje się jednostką, i konceptualizować go nie tylko jako proces psychiczny, ale także psychospołeczny. Poprzez swoją teorię transindywidualności Simondon kwestionuje centralne znaczenie jednostki i zasadę indywiduacji w filozofii zachodniej. Twierdzi, że zachodnia koncepcja jednostki ma tendencję do utożsamiania istnienia lub 'bycia' z 'byciem jako jednostką' i ignoruje istnienie, które jest wcześniejsze lub zewnętrzne wobec istnienia jako jednostki. Uprzywilejowując istotę rzeczy, pomija się fakt, że ostatecznie rzeczywistość składa się z 'relacji, napięć i potencjałów' (Read). W przeciwieństwie do wcześniejszych, redukcjonistycznych sposobów postrzegania zjawisk społeczne albo jako wyłaniających się z racjonalnych działań odizolowanych indywidualnych aktorów, albo jako efektów funkcjonowania struktur społecznych, idee Simondona pomagają nam uchwycić produktywne powiązanie, z którego wyłaniają się zarówno indywidualności, jak i zbiorowości. Według Simondona 'warunki naszej podmiotowości, języka, wiedzy i nawyków nie są ani indywidualne, ani nie są częścią żadnej zbiorowości, ale są warunkami indywidualnej tożsamości i przynależności zbiorowej, pozostając nieredukowalne do żadnej z nich' (Read). Jego idee zostały przejęte przez Deleuze'a i Guattariego, aby zrekonceptualizować jaźń jako 'przestrzenną, zdecentralizowaną, mnogą i nomadyczną', w przeciwieństwie do konwencjonalnego poglądu na jaźń jako 'spójną, trwałą i zindywidualizowaną' (Rose).

Tę rekonceptualizację podmiotu wspierają dwie tezy Simondona. Pierwsza teza głosi, że indywiduacja nigdy nie jest zakończona, co sugeruje, że preindywidualność nigdy nie przekłada się w pełni na osobliwość - raczej podmiot jest splataniem się elementów preindywidualnych i zindywidualizowanych cech. Podmiot jest złożoną mieszanką 'ja' i 'jednego', 'reprezentującą niepowtarzalną wyjątkowość, ale także anonimową uniwersalność' (Virno). Na przykład podmiotowość bycia strażnikiem lasów w Odishy wiąże się z przeplataniem się zindywidualizowanego 'ja' i anonimowego zbiorowego 'jednego', a zależy ona od percepcji sensorycznej gatunku, zbiorowego dziedzictwa języka i form współpracy oraz powszechnego intelektu. Codzienne ucieleśnione praktyki w lesie, dzięki którym można zobaczyć kwiaty mahua rozłożone w leśnym runie, poczuć ich odurzający zapach i doświadczyć cieni drzew w skwarze, gdy zbiera się i dotyka kwiatu - to wszystko są afekty zależne od zmysłów, które są częścią ogólnego wyposażenia biologicznego.

Druga teza Simondona stwierdza, że ​​kolektyw lub doświadczenie zbiorowe nie jest sferą, w której wybitne cechy pojedynczej jednostki słabną lub zanikają; 'wręcz przeciwnie, jest to teren nowej i bardziej radykalnej indywiduacji' (Virno). Teza ta prowadzi Simondona do wniosku, że 'w kolektywie staramy się udoskonalić naszą osobliwość, doprowadzić ją do punktu kulminacyjnego'. Simondon nalega zatem, abyśmy 'starali się poznać jednostkę poprzez indywiduację, a nie indywiduację poprzez jednostkę' i abyśmy skupili się na procesie indywiduacji, a nie szukali zasady indywiduacji. W ten sposób wzywa do radykalnego ujmowania procesu, w którym nie wprowadza się zasady w życie, ale ustanawia się ją w toku procesu. Takie procesualne rozumienie podmiotowości niesie ważne implikacje dla ponownego przemyślenia pojęcia podmiotu w myśli i praktyce politycznej.

Te sposoby konceptualizacji jaźni i podmiotowości silnie rezonują z rdzennymi poglądami na temat jaźni jako uwikłanej w resztę świata, a także ze spostrzeżeniami pojawiającymi się w biologii i naukach fizycznych. Rdzenne kultury na całym świecie przyznają pierwszeństwo relacjom i relacyjnemu istnieniu, które wyłaniają się z ich stanowiska łączności, wdzięczności i solidarności z resztą świata. W tym ujęciu, jaźń nie jest postrzegana jako autonomiczny podmiot działający na świat, ale jako relacyjne wyłanianie się na świat reagujące.

Wracając do mojego przykładu inicjatyw społecznościowych na rzecz ochrony lasów, procesualne rozumienie podmiotowości pomaga nam zbadać, w jaki sposób ucieleśnione praktyki troski o las prowadzą do podmiotowości 'opiekunów lasu', u których poczucie jaźni obejmuje myślenie o ochronie lasu. Poprzez proces dbania o lokalne lasy i tworzenia warunków do wzbogacenia lasu, mieszkańcy wsi nie tylko zregenerowali lasy, ale także rozwinęli lub wzmocnili podmiotowość bycia zorientowanego na ochronę i bycia pospólnikami. Podmiotowość bycia opiekunami lasu wyłania się z ich codziennych działań związanych z troską o las. Te praktyki troski obejmują patrolowanie lasu, zbieranie martwego i suchego drewna, usuwanie chwastów, zbieranie jagód itd. - wszystko po to, aby wspierać warunki regeneracji i wzbogacenia lasów. Te działania wciągają ludzi w relacje afektywne z lokalnymi lasami, ich roślinnością i dziką przyrodą oraz generują poczucie 'bycia-wspólnie-z' lasem i innymi członkami społeczności ludzkiej. Afekty odgrywają ważną rolę w tym procesie i są medium, za pomocą którego wzmacniane są intersubiektywne relacje z ich środowiskiem społecznym i naturalnym, co zaczyna się dostrzegać w literaturze przedmiotu coraz częściej. Te afektywne relacje są podobne do relacji opieki i uczucia, które ludzie prawdopodobnie rozwijają ze zwierzętami domowymi jako 'gatunkami stowarzyszonymi' (Haraway) lub relacji miłości z roślinami w swoim ogrodzie (Archambault). W tym przypadku afektywne relacje z lasami są również kształtowane przez materialność lasu i lokalną zależność od niego w zakresie utrzymania. Te afektywne relacje są dodatkowo wzmacniane poprzez praktyki opieki ochronnej i odgrywają ważną rolę we wzmacnianiu podmiotowości bycia pospólnikiem w aktywnej relacji z lasem i innymi mieszkańcami wsi, którzy współdzielą te krajobrazy. Ta podmiotowość 'bycia-wspólnie-z' została wymownie podsumowana w proklamacji jednego z liderów społeczności: 'samaste samaston ko bandhi ke achanti', co oznacza, że ​​'wszystkie [ciała] trzymają wszystkich razem' – to poczucie, który rezonuje z ideą relacji afektywnych wiążących wszystkich w kolektynwość. Chociaż ów lider odnosił się do relacji społecznych i relacji odpowiedzialności w ramach otoczenia społecznego, mógł odnosić się do ontologii relacyjnej i wyrażać w ten sposób spinozjańską koncepcję ciał zbiorowych.

Te nowe podmiotowości obrońców lasów obejmują poczucie bycia częścią społeczności opiekunów lasów i posiadania relacji afektywnych z lasami, o które się troszczą. Jak podkreśliłam w mojej wcześniejszej pracy, ważne jest, aby zrozumieć, że te relacje i sposoby odnoszenia się nie są 'naturalne' dla ludów 'rdzennych', nie są też istotną częścią ich kultury; jest raczej tak, że te sposoby bycia wyłaniają się z interakcji afektywnych. Poprzez tworzenie warunków dla takich wyłaniań, tego rodzaju podmiotowości mogą być pielęgnowane. Zrozumienie warunków, które umożliwiają takie wyłanianie się, staje się zatem kluczowe z perspektywy pielęgnowania alternatywnych podmiotowości i postkapitalistycznych przyszłości. Badanie sposobu wytwarzania podmiotowości staje się krytycznie ważne i stanowi istotny projekt polityczny, ponieważ może pomóc nam zrozumieć, jak powiada Read, 'w jaki inny sposób podmiotowość mogłaby być wytwarzana, ostatecznie przekształcając się, zmieniając bierny stan w aktywny proces'. Mnogość przykładów zbiorowych działań na rzecz odzyskiwania lub tworzenia nowych dóbr wspólnych to odpowiednie miejsca do eksploracji procesów przyczyniających się do wytwarzania podmiotowości.

(...) Podsumowując, uwaga poświęcona relacjom afektywnym umożliwia sformułowanie: 1) innej koncepcji człowieka – więcej-niż-racjonalnego, niedomkniętego, w procesie stawania-się; 2) innego rozumienia sfery 'społecznej' i procesów społecznych – nie jako wyłaniających się z indywidualnych działań lub ze struktur, które umożliwiają lub ograniczają indywidualne działanie, ale jako wydarzającej się w procesach, które obejmują zarówno jednostkę, jak i zbiorowość, ale które nie są redukowalne do żadnej z nich (a zbiorowość jest tu również więcej-niż-ludzka); 3) innej koncepcji natury jako społeczno-natur lub jako ekologii afektywnej ożywionej afektywnymi relacjami społeczno-naturalnymi, które współtworzą sferę społeczną i naturalną.

(...) Dobra wspólne to nie tylko wspólne zasoby naturalne, ale także nasze wspólne afektywne zdolności do działania i reagowania, a te afektywne zdolności kształtują spotkania, napędzane przez conatus, czyli dążenie do stawania się. Dobra wspólne są zatem miejscami afektywnych spotkań między ludźmi a materialnym światem więcej-niż-ludzkim, a także praktykami, które pielęgnują te relacje. Myślenie w kategoriach relacyjnych o spotkaniach afektywnych pomaga nam docenić ważną rolę aktorów więcej-niż-ludzkich w produkcji dóbr wspólnych i pospólników. Dobra wspólne, zarówno jako zasoby materialne, jak i warunki podmiotowości, powstają dzięki połączeniu pracy i energii twórczej ludzi i aktorów więcej-niż-ludzkich. A wartość wyłania się z tego połączenia, a zatem to, co musimy pielęgnować, cenić i rozwijać, to okazje do takich połączeń i współrozkwitania. Postrzeganie dóbr wspólnych jako przestrzeni dla spotkań afektywnych między ludźmi i więcej-niż-ludźmi pomaga nam docenić, że stanowią one wspierający gruntem dla pielęgnowania tego, co Haraway nazywa 'zdolnością do zachowywania uważności' – to znaczy, naszej zdolności do etycznego reagowania na żądania wielu innych, z którymi dzielimy ten świat. Dobra wspólne są pielęgnowane poprzez praktyki uwspólniania, które z kolei pozwalają nam myśleć, czuć i działać jak pospólnik”.

N. Singh, Becoming a commoner: The commons as sites for affective socio-nature encounters and co-becomings, "ephemera: theory & politics in organization" 2017, 17(4).

poniedziałek, 13 stycznia 2025

Normalne anomalie kapitalizmu: zniewolenie, upłciowienie, ugospodynnienie, burżuazyjnienie, etnicyzacja, półproletaryzacja

"Dzieła marksistowskie na temat kolonializmu i imperializmu stanowią ramy, w których można zrozumieć relację między Europą i jej Innymi(i) jako dialektyczną i pomagają umiejscowić kapitalistyczną nowoczesność na poziomie globalnym jako produkt nierównych i dialektycznych relacji między kolonizatorem a kolonizowanym. Jako takie, ich artykuły i listy na temat Azji, Bliskiego Wschodu, Rosji lub Irlandii są równie istotne dla ogólnej teorii kapitalizmu Marksa i Engelsa. Z jednej strony, szeroko dyskutowana marksistowska koncepcja 'podwójnej misji' dziejowej spełnianej przez Anglię w Indiach, skierowanej zarówno na 'unicestwienie społeczeństwa azjatyckiego, jak i położenie materialnych fundamentów pod społeczeństwo zachodnie w Azji' (Marks), a zatem postrzeganej jako 'niszcząca' i 'regenerująca' w tym samym czasie, odzwierciedla podwójną rolę burżuazji, którą Marks i Engels opisują w Manifeście Komunistycznym: jest ona 'rewolucyjna' w tym jak 'burzy wszystkie feudalne, patriarchalne, idylliczne stosunki' i niszczy 'idiotyzm życia wiejskiego', ale jest także sprawcą 'niszczących kryzysów' w procesie wypierania 'odwiecznych przemysłów narodowych' i 'niszczeniu masy sił wytwórczych' (Marks i Engels) poprzez podbijanie nowych rynków i bardziej gruntowną eksploatację starych. Z drugiej strony, pozorne sprzeczności, które poruszają wszystkie marksistowskie analizy kontekstów niezachodnich – regresywna rola rządów kolonialnych w Irlandii, sprawczość indyjskich poddanych kolonialnych w obaleniu brytyjskiej burżuazji, 'przetrwanie' tradycyjnych sektorów gospodarczych i klas przedkapitalistycznych – są bezpośrednim wynikiem wyzysku i kolonialnej/imperialnej dominacji jako wspólnych warunków i relacji społecznych charakterystycznych dla takich kontekstów. Teksty zawierają zatem ukrytą lub wyraźną teorię globalnej zmiany społecznej, w której świat europejski i nieeuropejski, chociaż wyraźnie wykazują odmienne i kontrastujące wzorce walki klasowej i rozwoju, są mimo to postrzegane jako przyczynowo powiązane poprzez wyzysk i dominację pierwszego nad drugim.

Nigdzie nie jest to lepiej niż w liście Marksa do Pawła Annienkowa z 1846 r., w którym Marks jasno wyjaśnił, w jaki sposób niewolnictwo w koloniach było podstawą uprzemysłowienia europejskich metropolii. Warto więc zacytować go w całości: 'Wolność i niewolnictwo stanowią przeciwieństwa. Nie mam tu na myśli pośredniego niewolnictwa, niewolnictwa proletariatu; mam na myśli bezpośrednie niewolnictwo, niewolnictwo Murzynów w Surinamie, w Brazylii, w południowych regionach Ameryki Północnej. Bezpośrednie niewolnictwo jest osią, wokół której obraca się nasz obecny industrializm, w tym samym stopniu jak maszyny, kredyty itp. Bez niewolnictwa nie byłoby bawełny, bez bawełny nie byłoby nowoczesnego przemysłu. To niewolnictwo nadało wartość koloniom, to kolonie stworzyły handel światowy, a handel światowy jest niezbędnym warunkiem dla przemysłu maszynowego na dużą skalę. W związku z tym, przed handlem niewolnikami, kolonie wysyłały bardzo niewiele produktów do Starego Świata i nie zmieniły w zauważalny sposób oblicza świata. Niewolnictwo jest zatem kategorią ekonomiczną o najwyższym znaczeniu. Bez niewolnictwa Ameryka Północna, najbardziej postępowy naród, zostałaby przekształcona w kraj patriarchalny. Wystarczy wymazać Amerykę Północną z mapy, a otrzymamy anarchię, całkowity upadek handlu i nowoczesnej cywilizacji. Ale zniesienie niewolnictwa oznaczałoby wymazanie Ameryki z mapy. Będąc kategorią ekonomiczną, niewolnictwo istniało we wszystkich narodach od początku świata. Wszystko, co osiągnęły współczesne narody, to ukrycie niewolnictwa w kraju i jego otwarte wyimportowanie do Nowego Świata'.

Mamy tu tę samą dialektykę, która traktuje wolność i niewolnictwo, a w szczególności pracę przemysłową i niewolniczą, jako przeciwieństwa, jednocześnie postrzegając je jako niezbędne dla siebie nawzajem, a obie jako awers i rewers kapitalistycznych form produkcji. Mapa, z której Ameryka Północna zostałaby wymazana, gdy usunąć z niej niewolnictwo, jak ujął to Marks, jest mapą świata, a kapitalistyczna gospodarka-świat stanowi jednostkę analizy, w której umieścił on swoją konceptualizację niewolnictwa i pracy przemysłowej. Rzeczywiście, przesunięcie jednostki analizy z ram państwa narodowego na gospodarkę-świat jako całość byłoby kluczowym punktem analizy systemów-światów w podtrzymywaniu nieprzemijającej ważności teorii historii Marksa w XXI wieku. Jednak ani sam Marks nie był konsekwentny w stosowaniu tego ujęcia, jak później wykażą to teoretycy systemów-światów, ani też koncentracja na gospodarce-świecie nie była dominantą metodologiczną w jego czasach.

Zwłaszcza dla ekonomistów politycznych zarówno niewolnictwo, jak i poddaństwo stanowiły standard, któremu przeciwstawiano wolną pracę najemną i kapitalizm, zamiast postrzegać je jako równoczesne i zgodne z pracą najemną i kapitalizmem. Dla Adama Smitha gospodarka wolnorynkowa oparta na konkurencji indywidualnej, wolnym handlu i wysokim zaawansowaniu podziału pracy była najefektywniejszym systemem ekonomicznym. Natomiast niewolnictwo postrzegano jako tworzenie nieefektywnego rynku z niewielkimi lub żadnymi zachętami do konkurencyjności. Pod tę definicję Smith wymownie podporządkował zarówno niewolnictwo plantacyjne w koloniach europejskich w Indiach Zachodnich, jak i jego 'łagodniejszy rodzaj' – tj. przymusową pracę w Rosji, Polsce i wschodnich Niemczech, w której 'niewolnicy… mieli należeć bardziej bezpośrednio do ziemi niż do swojego pana'. To reżim pracy, który Engels później nazwał 'wtórnym poddaństwem'. Z kolei dla Marksa zniesienie zarówno poddaństwa, jak i niewolnictwa było warunkiem wstępnym powstania gospodarki kapitalistycznej. Badając warunki, które historycznie umożliwiły pieniądzom stanie się kapitałem, a pracy - pracą najemną, w Grundrisse Marks podkreślił, że relacja kapitał-praca musiała przyjąć formę wolnej wymiany uprzedmiotowionej pracy na pracę żywą. Aby spełnić ten warunek, konieczne było zarówno zniesienie 'niższych form pracy żywej', do których zaliczał niewolnictwo i poddaństwo, jak i 'jej szczęśliwych form', takich jak praca wspólnotowa:

'Warunki, w których relacja ta pojawia się u źródła lub które pojawiają się jako historyczne założenia jej stawania się, na pierwszy rzut oka ujawniają dwustronny charakter – z jednej strony, rozpad niższych form żywej pracy; z drugiej, rozpad szczęśliwszych form tej ostatniej. Pierwszym założeniem, na początku, jest to, że relacja niewolnictwa lub poddaństwa została zawieszona. Żywa siła robocza należy do samej siebie i ma dyspozycję nad wydatkowaniem swoich sił, poprzez wymianę. Obie strony stają naprzeciw siebie jako osoby'.

Choć nie jest to wyraźne, mapa Marksa ma tutaj znacznie mniejszą skalę niż w jego liście do Pawła Annienkowa: odnosi się ona do 'nowoczesnych krajów zachodnich', w których przemysłowa siła robocza była 'wolna w podwójnym znaczeniu'– zarówno od środków produkcji, jak i od bycia przywiązanym do ziemi. Biorąc pod uwagę, że gospodarka-świat była w całości kapitalistyczna, formy pracy niewolnej ostatecznie zniknęłyby, a wraz z nimi przestałby działać proces wytwarzania inności w stosunku do tych, którzy wykonują pracę: w przeciwieństwie do niewolników lub poddanych, wolni pracownicy wchodzą w relację kapitał-praca jako osoby. W związku z tym występowanie niewolnictwa w poszczególnych miejscach kapitalistycznego sposobu produkcji było możliwe 'tylko dlatego, że nie istnieje ono w innych punktach; i pojawia się jako anomalia przeciwstawna samemu systemowi burżuazyjnemu” (Marks). Konkretnie, dla Marksa właściciele plantacji w Ameryce byli kapitalistami tylko z racji bycia 'anomalią w ramach rynku światowego opartego na wolnej pracy' (Marks). Podobnie jak w przypadku innych pozornych sprzeczności, warunki społeczne, stosunki pracy i zjawiska pojawiające się w wyniku rządów kolonialnych i imperialnych, weszły do teorii Marksa jako anomalie kapitalistycznego sposobu produkcji. Ponieważ zarówno niewolnictwo, jak i właściciele plantacji jawią się jako anomalie i są strukturalnie osadzeni w logice produkcji kapitalistycznej, ostatecznie to sama kolonialność jest postrzegana jako anomalia przynależna dialektycznej nowoczesności.

Spośród centralnych argumentów marksistowskiej teorii kapitalizmu problem sprzecznej reprodukcji społecznej systemu kapitalistycznego został potraktowany najmniej systematycznie w pracach samego Marksa, który skupiał się przede wszystkim na historyczno-materialistycznym wyjaśnieniu dynamiki kapitalizmu. Stał się jednak ważnym tematem debaty podczas odrodzenia marksizmu w latach 60. i 70. XX wieku, gdy koncepcja wyzysku klasowego stała się centralnym punktem zachodniej socjologii marksistowskiej, podczas gdy inne pozorne sprzeczności ujęte w koncepcji azjatyckiego sposobu produkcji Marksa, możliwość rosyjskiej, niekapitalistycznej drogi do socjalizmu i polityczny potencjał chłopstwa, które były szeroko dyskutowane we wschodnioeuropejskich, latynoamerykańskich i azjatyckich nurtach marksizmu już w połowie XIX wieku, zyskały większą widoczność w krajach centrum w kontekście globalnego odrodzenia marksizmu.

Otwierając możliwość dokonywania rozróżnienia między strukturalnym poziomem regionalnym – w tym przypadku Europy Zachodniej – gdzie sprzeczność między siłami i stosunkami produkcji doprowadziła głównie do polaryzacji klasowej i walki klasowej, a poziomem globalnym, gdzie polaryzacja skutkowała międzynarodowym podziałem pracy z różnymi pozycjami strukturalnymi charakteryzującymi się rozwojem, niedorozwojem lub nierównomiernym i kombinowanym rozwojem, pisma Marksa i Engelsa na temat kolonializmu i imperializmu zyskują zatem znaczenie zarówno dla analizy globalnych stosunków nierówności, jak i dla teorii zmiany społecznej leżącej u ich podstaw.

Rozważanie nierówności genderowych w pracach Marksa i Engelsa odzwierciedla to, jak potraktowali oni konteksty kolonialne i jako takie jest równie decydujące dla oceny stanowiska poznawczego charakteryzującego pisma marksistowskie. Na podstawie odniesień poczynionych przez Marksa w Manifeście Komunistycznym, Ideologii Niemieckiej i Kapitale do takich kwestii jak małżeństwo burżuazyjne, położenie kobiet w kapitalizmie i stosunki seksualne w szerszym ujęciu, od dawna panuje utarła się opinia, że ​​praca Marksa, podobnie jak prace innych klasyków tej dyscypliny, odzwierciedlała i była kształtowana przez męską, heteroseksualną, europejską perspektywę. 

Krytyka w tym zakresie była skierowana przeciwko teorii marksistowskiej nie tylko w związku z lekceważeniem przez nią roli kobiet w kapitalizmie jako takim, ale także niedocenianiem roli grup rasowych i etnicznych w Europie Zachodniej lub poza nią, w walkach o wyzwolenie narodowe w kontekstach kolonialnych, a także wkładem kobiet kolorowych w 'Trzecim Świecie' podczas trwających dekady debat nad związkiem między płcią, pochodzeniem etnicznym, rasą i klasą. Można rozróżnić co najmniej dwa odmienne wnioski wyciągnięte w tych debatach. Z jednej strony, instytucjonalne uznanie wielości różnic, wraz ze wszystkimi wyżej wymienionymi wymiarami, w latach 80. i 90. XX wieku, odzwierciedlone w ustanowieniu uniwersyteckich katedr studiów nad płcią, rasą i pochodzeniem etnicznym, nastąpiło wraz z depolityzacją ruchu feministycznego, równoczesną kulturalizacją ruchów kobiecych i wyzwoleniem narodowym, oraz odpowiadającemu temu wszystkiemu zdecydowanemu porzuceniu marksistowskiej analizy kapitalizmu. Z drugiej strony, niektóre krytyki koncepcji pierwotnej akumulacji, począwszy od lat 70. XX wieku, stopniowo spotykały się ze sobą, prowadząc do marksistowskiej rekonceptualizacji relacji płciowych i kolonialnego wyzysku w kapitalizmie, która aktywnie włączała wydarzenia poza Europą. Chociaż pochodzą one (i są obecnie reprezentowane przez) z kilku kierunków teoretycznych i merytorycznych, omówione zostaną tutaj dwie perspektywy: (1) perspektywa systemów-światów, argumentująca, że ​​pozapłacowe, kolonialne sposoby kontroli pracy są integralną częścią kapitalizmu i pozostają niezbędne dla jego logiki; oraz (2) feministyczne podejście Szkoły z Bielefeld, opierające się na twierdzeniu, że praca służąca utrzymaniu jest równoległa z pracą najemną jako podstawowym filarem akumulacji kapitału. Jednocześnie, sedno obu stanowisk można podsumować jako próbę zdecentralizowania roli pracowników najemnych jako głównej wyzyskiwanej klasy, a zatem pracy najemnej jako decydującego momentu systemu kapitalistycznego. Oba podejścia dobrze współgrają również z perspektywami postkolonialnymi, dekolonialnymi i feministycznymi z Trzeciego Świata, ponieważ formułują swoją krytykę marksistowskiej ekonomii politycznej w kategoriach 'ślepych plamek', ukrywających się w konwencjonalnej definicji kapitalizmu.

Chociaż żaden pojedynczy tekst nie oddaje wyczerpująco żadnego z tych stanowisk, to dwa tytuły można uznać za adekwatne dla charakterystyki omawianych podejść, a także wskazujące na odmienny nacisk, jaki każde z nich kładzie na konkretną ślepą plamkę – w przeciwieństwie do nacisku kładzionego na proletariat, który jest powszechny w ortodoksyjnym marksizmie: artykuł Sidneya Mintza 'Czy niewolnik plantacyjny był proletariuszem?' (1978) dla perspektywy systemów-światów, oraz rozdział Claudii von Werlhof 'Proletariusz nie żyje: niech żyje gospodyni domowa!' (1984) dla podejścia opartego na gospodarce utrzymania się.

Niewolnicy versus proletariusze

Analiza niewolnictwa na Karaibach autorstwa Sidneya Mintza była jednym z pierwszych tekstów, w których wykorzystano teoretyczne ramy analizy systemów światowych Wallersteina, aby wyjaśnić trwałość pozapłacowych form kontroli pracy w kapitalistycznej gospodarce-świecie. Zarówno artykuł Mintza z 1978 r., jak i jego książka z 1986 r. na temat roli cukru w historii kapitalizmu, miały jako centralny punkt odniesienia twierdzenie Marksa, że właściciele plantacji w Ameryce byli kapitalistami istniejącymi 'jako anomalie na światowym rynku opartym na wolnej pracy', oraz trudności późniejszych marksistów w zrozumieniu miejsca nowoczesnych gospodarek niewolniczych w światowej historii gospodarczej. Jeśli wolna praca proletariacka pojawiła się w Europie poprzez wywłaszczenie mas w procesie pierwotnej akumulacji, to do jakiego procesu – i jakiego systemu ekonomicznego – należało równoczesne pojawienie się pracy niewolniczej na plantacjach karaibskich kolonii Wielkiej Brytanii i Francji?

Ponieważ Marks połączył niewolnictwo i poddaństwo jako stosunki produkcji, które mają zostać zastąpione w przejściu do kapitalizmu, ich istnienie w krajach peryferyjnych było pojmowane w kategoriach 'pozostałości feudalnych' w późniejszych debatach toczonych wśród marksistów. Atrybut 'feudalny' wkrótce stał się ogólnym terminem dla tradycyjnych, przedkapitalistycznych lub nienowoczesnych – struktur. W szczególności w Ameryce Łacińskiej stało się to konwencjonalną marksistowską interpretacją niedorozwoju gospodarczego, wyjaśnianą w kategoriach utrzymywania się takich 'niższych' form pracy, pomimo zachodzenia penetracji kapitalistycznej.

Według Mintza kontrast, jaki Marks nakreślił między niewolnikami w Ameryce a proletariuszami w Europie, dotyczył w mniejszym stopniu odmiennej istoty różnych form pracy, ponieważ sam Marks uważał je za różne jedynie pod względem stopnia – 'ukryte niewolnictwo pracowników najemnych w Europie potrzebowało, jako podstawy, czystego niewolnictwa w Nowym Świecie' (Marks). Raczej rozróżnienie to miało na celu wyjaśnienie, co takie formy pracy ujawniają na temat natury systemu kapitalistycznego. Aby rzucić światło na relację między tymi dwiema kategoriami pracowników, Mintz skupił się zatem na naturze niewolnictwa.

Biorąc pod uwagę zastrzeżenie Marksa, że ​​tylko ci wolni pracownicy, którzy sprzedawali swoją siłę roboczą jako towar na rynku kapitalistycznym, historycznie byli również członkami proletariatu (w przeciwieństwie do okazjonalnych wolnych pracowników w gospodarkach przedburżuazyjnych), istotnymi elementami definicji proletariusza stało się to, że 'wolny pracownik nie ma do sprzedania nic poza swoimi zdolnościami, że dostrzega i oferuje sprzedanie tych zdolności jako towaru swemu potencjalnemu nabywcy i że nie ma nic oprócz swojej siły roboczej do sprzedania'.

Z kolei niewolnicy plantacyjni, których Mintz zderzał z tą definicją, byli ruchomym dobytkiem 'osobami zakupionymi lub odziedziczonymi i posiadanymi jako własność, które były wykorzystywane jako robotnicy w dużych majątkach rolnych, produkujących towary (głównie) na rynki europejskie' (Mintz). Jako tacy, jednakże, nie byli oni ani niewolnikami w sensie niewolniczego sposobu produkcji, ani anomaliami proletariatu w systemie kapitalistycznym. Zamiast tego, jak Mintz wykazał dla całego regionu Karaibów od XVI do końca XIX wieku, byli oni jedną z kilku kategorii (głównie) zniewolonych robotników, zatrudnionych na plantacjach bawełny, tytoniu, cukru i kawy, a ich zniewolenie przybierało formy w zależności od tego, w jaki sposób zaspokajali zapotrzebowanie na siłę roboczą, wpisywali się w warunki klimatyczne i topografię danego konkretnego przypadku, oprócz odpowiadania na pobyt kapitalistycznej gospodarki-świata, dotyczący towarów tropikalnych. Tak więc, podczas gdy pierwsze hiszpańskie plantacje trzciny cukrowej na Antylach zatrudniały zniewolonych tubylców i Afrykanów w latach 1500–1580, to masowa zagłada tubylczej ludności i obfitość ziemi sprawiły, że mieszanka europejskich robotników kontraktowych i niewolników afrykańskich i indiańskich stała się bardziej dochodowym modelem pracy na brytyjskich i francuskich plantacjach wiek później. Dopiero pod koniec XVII wieku niewolnictwo stanowiło preferowaną formę wymuszania pracy, która wkrótce została zastąpiona mieszanką pracy niewolniczej, kontraktowej i przymusowej w XVIII wieku. Podczas gdy Mintz wyraźnie ograniczył swoją periodyzację do plantacji cukru na Karaibach, jednocześnie dopuszczając pewien stopień uogólnienia dla Brazylii, części Meksyku i południowych Stanów Zjednoczonych, to jego ustalenia zostały ostatnio potwierdzone nie tylko w przypadku Kuby, ale także zarówno dla plantacji cukru i kawy w Brazylii i Kolumbii.

Ta sekwencja różnych wzorców pracy na Karaibach trwała aż do formalnego zakończenia niewolnictwa wraz z pojawieniem się wiejskiego proletariatu i ostatecznego wyeliminowaniem pracy ręcznej na plantacjach trzciny cukrowej. Tymczasem polityka migracji zarobkowej przyczyniła się do zachowania związku między pracą kolonialną w tropikach a pracą niebiałą aż do XX wieku, zapewniając dopływ pracowników, dzięki którym mogło następować gładsze przejście od pracy niewolniczej do pracy wolnej. Pracownicy ci byli rekrutowani z innych kolonii europejskich, takich jak Indie i Jawa lub państw o ​​gorszym ustawodawstwie pracy, takich jak Chiny.

Poza ich samoistną wagą, uderzającym faktem w analizie Mintza dotyczącej niewolników na plantacjach karaibskich i w studiach przypadków podjętych w następstwie tej analizy, jest stopień, w jakim podważają one centralne pojęcia teorii marksistowskiej. Wśród nich znajduje się jednolity charakter niewolnictwa jako 'niższej formy pracy' i założenie o jego niezgodności z pracą wolną charakteryzującą kapitalistyczny rynek światowy, a także podstawowe rozumowanie ewolucyjne wynikające z tej konceptualizacji: zniesienie niewolnictwa w przejściu do kapitalizmu i nieuchronność proletaryzacji w przechodzeniu na pracę najemną. Jednak zarówno według badań Mintza, jak i nowszych, niewolnictwo (na plantacjach) nie tylko nie było normą w europejskich koloniach Nowego Świata, ani nie opierało się wyłącznie na importowanej pracy afrykańskiej – z wyjątkiem bardzo ograniczonego okresu w XVII wieku; nie było też jednorodne. Zamiast tego obejmowało ono kilka 'reżimów niewolnictwa' obejmujących różny stopień przymusu wobec pracowników w różnych regionach – mniejszy przymus w biedniejszych obszarach, takich jak brazylijski północny wschód, a większy w bogatszych i na dużych plantacjach – a także jednoczesne wykorzystywanie niewolniczej i wolnej siły roboczej na tym samym obszarze. Rzekome 'przejście' do wolnej pracy po zniesieniu niewolnictwa jeszcze bardziej skomplikowało ten i tak już niejasny schemat, zmuszając klasy plantatorów na Kubie i Brazylii do zatrudniania chłopów, służących i pracowników najemnych w celu zrekompensowania niedoboru niewolniczej siły roboczej z jednej strony, a z drugiej strony, stwarzając możliwość osiągania równoczesnych dochodów z wielu tak różnych systemów zatrudnienia, jak współużytkowanie, dzierżawa, praca najemna i indywidualna własność prywatna. Nawet jeśli takie 'permutacje stosunków pracy' nie byłyby regułą, to udokumentowane dowody ich występowania służą wykazaniu, że niewolnictwo, mimo wszystko, nie było ani anomalią, ani anachronizmem, ani zjawiskiem jednorodnym, ale raczej wysoce elastyczną i wyrafinowaną instytucją, zdolną do dostosowania się do szybko zmieniających się wymagań rozwijającej się gospodarki-świata na przestrzeni wieków.

Na konkretne pytanie stanowiące tytuł jego artykułu, 'Czy niewolnik plantacyjny był proletariuszem?', odpowiedź Mintza pozostała jednak nieuchwytna, podobnie jak niejasne była podjęta przez niego próba naprostowania marksistowskiego stanowiska w świetle realiów karaibskich systemów niewolniczych. Podczas gdy argumentował, że proletariusze i niewolnicy byli połączeni przez gospodarkę-świat i jako tacy nie powinni być definiowani ani analizowani w oderwaniu od siebie, Mintz doszedł do wniosku, że kontrast, jaki Marks przeprowadził między pracą wolną i niewolniczą, choć nie był błędny, był 'skrajny'  i nie oddawał sprawiedliwości konkretnym warunkom historycznym. Jego obszerna analiza rozwoju przemysłu cukrowniczego w kapitalizmie, Sweetness and Power, pozwoliła mu powrócić do tego zagadnienia po dekadzie i określić zarówno powiązania, jak i kontrastujące wzorce w powstawaniu i stopniowej transformacji niewolników i proletariuszy:

'Podobnie jak proletariusze, niewolnicy są oddzieleni od środków produkcji (narzędzi, ziemi, itp.). Ale proletariusze mogą wywierać pewien wpływ na to, gdzie pracują, ile pracują, dla kogo pracują i co robią ze swoją płacą [ … ]. Niewolnicy i robotnicy przymusowi, w przeciwieństwie do wolnych pracowników, nie mają nic do sprzedania, nawet swojej pracy; zamiast tego sami zostali kupieni, sprzedani i wymienieni. Podobnie jak proletariusze, stoją jednak w dramatycznym kontraście do poddanych europejskiego feudalizmu i nie mają żadnej własności'.

Jeśli trzeba by było ustanowić skrajny kontrast między formami kontroli pracy, Mintz nalegał, aby był to kontrast między poddaństwem w feudalnej Europie z jednej strony, a niewolnictwem i pracą najemną w całej kapitalistycznej gospodarce-świecie z drugiej strony – konceptualizacja, która pociągała za sobą postrzeganie zarówno niewolników, jak i proletariuszy jako form nowoczesnych układów pracy, odpowiadających kapitalistycznemu sposobowi produkcji.

Jako takie, niewolnictwo plantacyjne na Karaibach miało szereg istotnych cech powszechnie kojarzonych z produkcją przemysłową: dyscyplinę, pozostawanie pod jednowładztwem, ścisłość harmonogramu, rozdzielenie produkcji i konsumpcji. Jeśli postrzegać je jako niezwykle wczesny przykład europejskiej historii przemysłowej za granicą, niewolnictwo plantacyjne staje się zatem modelem dla kapitalizmu przemysłowego, który później zostaje wdrożony na dużą skalę w metropoliach, a Karaiby stają się jednym z pierwszych kolonialnych laboratoriów globalnie pojmowanej nowoczesności. 

Pomimo odmiennych historii i odrębnych lokalizacji geograficznych pochodzenia i funkcjonowania niewolnictwa i pracy najemnej, Mintz twierdził, że 'ich funkcje ekonomiczne w światowym systemie handlowym, zwłaszcza od połowy XVII do połowy XIX wieku, nakładały się, a nawet były od siebie zależne. Powiązanie między karaibskimi niewolnikami a europejskimi wolnymi pracownikami było powiązaniem produkcji, a zatem także konsumpcji, stworzonym przez pojedynczy system, którego jedni i drudzy byli częściami. Żadna z grup nie miała wiele do produktywnego zaoferowania poza swoją pracą. Obie produkowały; obie konsumowały niewiele z tego, co produkowały. Obie zostały pozbawione swoich narzędzi. [ … ] tak naprawdę tworzą jedną grupę, różniąc się jedynie tym, jak wpisują się w światowy podział pracy, który inni dla nich stworzyli'.

Mintz nawiązał więc do debat prowadzonych w Ameryce Łacińskiej, Chinach, Rosji i częściach Europy Wschodniej już pod koniec XIX wieku i przez cały XX wiek na temat roli chłopstwa, zależności lokalnej siły roboczej od zagranicznej produkcji przemysłowej i istnienia światowego proletariatu. Jednak w przeciwieństwie do większości z nich, nie zatrzymał się na odnotowaniu niezgodności między teorią marksistowską a rzeczywistością społeczną na peryferiach nieprzemysłowych, ani na sugerowaniu nowych terminów charakteryzujących te rzeczywistości, lecz dopasował je do wyjaśnienia globalnej logiki kapitalistycznej.

Głównym argumentem było to, że plantacje napędzane siłą niewolniczą znacznie przyczyniły się do wzrostu gospodarek krajowych. Nie tylko umożliwiały bezpośredni transfer kapitału do banków krajowych w celu reinwestowania, ale również stanowiły gotowe rynki zbytu dla produktów przemysłowych metropolii, zwłaszcza maszyn, tkanin i narzędzi tortur. Ponadto, jak zauważył Mintz, zapewniały tanie substytuty żywności dla klasy robotniczej przemysłowej metropolii: gdy weszły do ​​diety europejskich robotników, towary tropikalne, takie jak tytoń, herbata, kawa, czekolada i cukier, wzmacniały podwójne powiązanie produkcji i konsumpcji między niewolnikami w koloniach a proletariuszami w metropoliach, zwiększając produktywność tych ostatnich i odpowiadając za coraz większą część ich spożycia kalorii. Jednocześnie podtrzymywały rosnącą lukę płciową wśród pracującej biedoty, nieproporcjonalnie przyczyniając się do posiłków dla kobiet i dzieci, podczas gdy droższa żywność białkowa była zarezerwowana dla dorosłych mężczyzn. To, w jaki sposób równoległa produkcja i konsumpcja europejskich towarów przez niewolników w koloniach i towarów karaibskich przez europejskich pracowników najemnych odbywała się w przypadku braku bezpośredniej interakcji między wolnymi i zniewolonymi, pozostało dla niego jednym z najważniejszych rozdziałów w historii światowego kapitalizmu. Jako takie, zjawisko to było zdecydowanie czymś więcej niż tylko partykularnym historycznym przykładem, dotyczącym jednego konkretnego regionu świata i jednego unikalnego kontekstu społeczno-ekonomicznego.

Proletariusze versus gospodynie domowe

To, co w opinii Mintza nadało problemowi niewolnictwa na plantacjach ogólny, a nie wąski regionalny zakres, czyniąc go istotnym dla zrozumienia logiki kapitalizmu jako całości, to fakt, że było ono, obok pracy najemnej, niezbędnym elementem funkcjonowania gospodarki-świata. Wzajemne zaopatrzenie w towary, które łączyło niewolników na plantacjach z proletariuszami fabrycznymi, zapewniało w ten sposób reprodukcję obu kategorii pracowników i kapitalistycznej gospodarki-świata, która ich stworzyła: 'Niewolnik i proletariusz razem napędzali imperialny system gospodarczy, który zaopatrywał jednych w kajdany, a drugich w cukier i rum'. 

W tym samym czasie, co Mintz, niemieckie feministki wysuwały podobne, choć jeszcze odważniejsze twierdzenie w odniesieniu do kwestii prac domowych: w odniesieniu do całej gospodarki-świata, prace domowe, a wraz z nimi kwestia kobieca, okazały się najbardziej uniwersalnymi, a nie najbardziej partykularnymi, ze wszystkich kwestii społecznych, ponieważ zawierały w sobie wszystkie inne:

'jeśli >>kwestia kobieca<< nie jest postrzegana jako fundamentalna, zrozumienie rozwoju społeczeństw pozaeuropejskich i ich relacji z Europą od końca średniowiecza (a później z USA i innymi krajami tak zwanego centrum) musi pozostawać powierzchowne' (von Werlhof).

Choć wyraźnie postrzegały pracę kobiet jako 'ślepą plamkę' krytyki ekonomii politycznej i twierdziły, że zarówno kobiety, jak i kolonie zostały wykluczone z teorii współczesnych społeczeństw kapitalistycznych, niemieckie teoretyczki feministyczne nie apelowały jednak o proste dodanie tych kwestii do istniejących modeli wyjaśniających. Zamiast tego dążyły do ​​rekonceptualizacji procesu akumulacji kapitalistycznej, która uczyniłaby relację między ogólną pracą ludzką a kapitałem centralną sprzecznością kapitalistycznego sposobu produkcji – zastępującej w tej roli węższą relację pracy najemnej z kapitałem (Mies).

Ogólna praca ludzka, w tym rozumieniu, obejmowała nie tylko prace domowe, ale również inne formy pracy pozapłacowej wykonywanej przez producentów dla utrzymania zarówno w Pierwszym, jak i w Trzecim Świecie. Podejście to podważyło klasyczny marksistowski punkt widzenia, zgodnie z którym niekapitalistyczne gospodarki utrzymania [subsistence economies], wraz ze wszystkimi przedkapitalistycznymi sektorami, stopniowo zanikną w obliczu rozwijającego się kapitalistycznego sposobu produkcji, czyniąc w ten sposób pracę najemną regułą w całej gospodarce-świecie. Ten liniowy i nieodwracalny proces proletaryzacji i pauperyzacji siły roboczej, w formie, w jakiej zaistniał w centrach kapitalistycznych, miał następować wszędzie po okresie pierwotnej akumulacji. Jednak teoretyczki utrzymania twierdziły, że pierwotna akumulacja była procesem ciągłym, w ramach którego pracownicy niebędący pracownikami najemnymi i producenci wytwarzający środki utrzymania są wykorzystywani do generowania wartości dodatkowej i produktu dodatkowego - dzieje się to nie tylko w procesie akumulacji kapitału w wyniku eksploatacji faktycznej pracy najemnej (Mies).

Znana w latach 80. i 90. XX wieku jako podejście skoncentrowane na utrzymaniu [subsistence], ta feministyczna i materialistyczna perspektywa wyrosła z bielefeldzkiej szkoły socjologii rozwoju, która wspierała się na debacie z lat 60. i 70. XX wieku na temat artykulacji sposobów produkcji we francuskiej antropologii (Meillassoux), a także na międzynarodowej debacie na temat pracy domowej (Dalla-Costa i James). Nieusatysfakcjonowana tym, jak oba podejścia konceptualizowały pracę na rzecz utrzymania w odniesieniu do kapitalizmu – jako odnoszącą się do odrębnego systemu ekonomicznego w pierwszym przypadku, lub jako 'zapomnianą' kategorię teorii marksistowskiej w drugim – bielefeldzkie podejście subsistence włączyło się do perspektywy systemów-światów, rozwijanej w latach 80. XX wieku, argumentując, że praca domowa, wraz z innymi formami pracy nieopłaconej, należała od logiki reprodukcji gospodarki-świata.

Rozdział autorstwa Claudii von Werlhof The Proletarian Is Dead; Long Live the Housewife?, opublikowany po raz pierwszy w języku niemieckim w 1983 r. wraz z innymi kluczowymi pracami feministycznych teoretyczek niemieckiego podejścia subsistence, został niedługo potem włączony do tomu zbiorowego Households in the World Economy, pierwszej publikacji dokumentującej współpracę grupy z Bielefeld z kręgiem teoretyków systemów-światów z Binghamton. Przeciwko teoretykom pracy domowej von Werlhof i jej współautorzy już wcześniej argumentowały, że gospodynie domowe w centrach i drobni chłopi na peryferiach gospodarki światowej nie zostali po prostu pominięci w marksistowskich analizach akumulacji, ale byli warunkiem wstępnym 'nadejścia' męskiego, białego pracownika najemnego i relacji praca najemna-kapitał w powstających w centrum teoriach kapitalizmu. Skupienie się na pracy na rzecz utrzymania, zwłaszcza w formie prac domowych, ugruntowało więc to, co badaczki z Bielefeld uważały za analitycznie bardziej owocny 'widok z dołu', na którym von Werlhof mogła oprzeć swój argument na temat uniwersalnego zakresu kwestii kobiecej w przeciwieństwie do partykularnego charakteru kategorii pracownika najemnego.

Wbrew głównym założeniom zarówno marksistowskich, jak i liberalnych teorii rozwoju kapitalistycznego, opierających się na modelu proletaryzacji zachodniej siły roboczej, von Werlhof utrzymywała, że: 'proletariacki pracownik najemny jest zjawiskiem mniejszościowym w określonej fazie kapitalizmu i ogranicza się nielicznych obszarów na ziemi […] 80–90% ludności świata stanowią kobiety, chłopi, rzemieślnicy, drobni handlarze i pracownicy najemni, których nie można nazwać 'wolnymi', ani 'proletariackimi'.

Uprzywilejowanie tych wcześniej wykluczonych pracowników w badaniach nad obecnymi tendencjami kapitalistycznymi na poziomie gospodarki-świata nieuchronnie doprowadziło do wniosku, że wolny pracownik najemny nie był ani 'filarem' akumulacji kapitału, za jaki uważała go teoria marksistowska, ani rewolucyjnym, postępowym czy modernizującym aktorem społecznym, na którym opierały się wszystkie teorie współczesnej zmiany społecznej. Radykalna teza Claudii von Werlhof proponowała zamiast tego, że: 'wszystko jest po prostu na odwrót niż się wydaje. Nie 10% wolnych pracowników najemnych, ale 90% niewolnych pracowników nieopłaconych jest filarem akumulacji i wzrostu, są oni prawdziwie wyzyskiwanymi, prawdziwymi 'producentami', są oni 'normą' i reprezentują sobą uniwersalne położenie, w jakim znajdują się ludzie w kapitalizmie'.

Podczas gdy niewolni pracownicy obejmowali chłopów, rzemieślników, drobnych handlarzy, niewolnych pracowników najemnych i gospodynie domowe, to właśnie ta ostatnia kategoria, według teoretyczek utrzymania, uosabiała pracę nieopłaconą jako podstawę produkcji kapitalistycznej. Nie tylko funkcja ekonomiczna gospodyń domowych w kapitalizmie była ściśle powiązana z funkcją proletariuszy, analogicznie do tego, co wykazał Mintz w odniesieniu do niewolników w Trzecim Świecie i proletariuszy w Pierwszym; gospodynie domowe i proletariusze byli 'bliźniakami syjamskimi' gospodarek Pierwszego Świata (von Werlhof). Podobnie jak w przypadku niewolników, kontrast między gospodyniami domowymi a proletariuszami był kontrastem między skrajnymi końcami kontinuum kapitalistycznych stosunków produkcji; jednak pomimo konwencjonalnego poglądu, który uznawał proletariusza za prototyp kapitalistycznego pracownika, ani poszczególne kategorie, ani ich połączenie w 'parę ekonomiczną' – zachodnią, białą, nuklearną rodzinę z klasy średniej, zależną od 'pensji rodzinnej' – często nie występowały w 'czystej' formie. Kontrast między nimi można było zatem zrekonstruować tylko na podstawie odpowiadających im typów idealnych:

'Proletariusz jest pozornie wolny, pozornie równy, pozornie braterski itd. Gospodyni domowa jest jego odwrotnością: w rzeczywistości jest niewolna w podwójnym sensie: (1) Nie jest wolna, aby swobodnie wybierać lub zmieniać miejsca i rodzaj wykonywanej pracy lub swojego konkretnego zajęcia; jest związana z mieszkaniem, mężem i dziećmi; (2) nie jest również wolna od wszelkich środków produkcji, więc nie można powiedzieć, że posiada jedynie swoją siłę roboczą, co w pewnym sensie ma miejsce w przypadku proletariusza' (von Werlhof).

Poprzez systemowy podział pracy, który czyni z prototypowego męskiego proletariusza jedynego zdobywcę – a w konsekwencji, posiadacza – pieniędzy, a z prototypowej gospodyni domowej nieopłacaną pracownicę uprawnioną jedynie do 'wyżywienia i zakwaterowania', pozycja ekonomiczna gospodyni domowej bardziej przypomina pozycję niewolników i sług w Trzecim Świecie niż proletariuszy w Pierwszym (von Werlhof). Nowością w stosunku do tak zarysowanej struktury nierówności społecznych nie był podział pracy ze względu na płeć jako taki – będący uniwersalną właściwością zarówno społeczeństw kapitalistycznych, jak i niekapitalistycznych. Zamiast tego nowość polegała na centralnym znaczeniu nadawanemu kategorii dostępu do pieniędzy – które Marks nazwał 'królową wszystkich towarów' – w celu określenia czyjejś pozycji w kapitalistycznym podziale pracy. Niski status społeczny gospodyń domowych, jak twierdziły teoretyczki utrzymania, nie wynika z niskiego szacunku, jakim cieszyły się prace domowe, lecz z niskiego szacunku do nieodpłatnej pracy w ogóle, z którą kojarzona jest pozycja gospodyń domowych (Bennhold-Thomsen).

To samo można by zatem wnioskować w odniesieniu do nieopłacanych lub dewaluowanych pracowników w Trzecim Świecie. Gdy ujmuje się ich jako producentów będących prywatnymi właścicielami, tak zwane kraje rozwijające się zasadnie mieszczą się wówczas w kategorii 'reliktów' przedkapitalistycznego sposobu produkcji, który miał być stopniowo proletaryzowany w okresie kapitalizmu. Opierając się na badaniach terenowych przeprowadzonych w Ameryce Łacińskiej i Indiach, teoretyczki utrzymania argumentowały jednak, że takie sektory gospodarki pojawiły się w Trzecim Świecie dopiero w wyniku rozwoju kapitalistycznego, a zatem były od samego początku podporządkowane kapitałowi i jako takie musiały być analizowane wraz z procesem waloryzacji kapitału. Podobnie, nadmierna eksploatacja i przemoc wobec kobiet w Trzecim Świecie, są dalekie od bycia pozostałością po 'archaicznych systemach patriarchatu' lub oznaką zacofania w takich regionach - były one samym wytworem rozwoju kapitalistycznego. W szczególności, uczynienie z chłopki gospodyni domowej poprzez oddzielenie w Trzecim Świecie męskiej produkcji towarowej (produkcja roślin towarowych i praca najemna) od produkcji żeńskiej na własne potrzeby (praca domowa i outsourcing), wykazywało wyraźne podobieństwa do podziału na (męską) sferę publiczną i (kobiecą) sferę prywatną w europejskich  burżuazyjnych gospodarstwach domowych w XVIII i XIX wieku. W przypadku klas niższych w Indiach proces ten nadal miał miejsce:

'niektóre z tak zwanych >>klas zacofanyc<< (kasty usługowe, takie jak pasterze, garncarze itp.) były w stanie awansować w ostatnich latach do statusu średnich chłopów, a nawet bogatych chłopów. Wcześniej ich kobiety wykonywały pracę w rolnictwie, ale gdy osiągnęli oni pewien status ekonomiczny, poddają swoje kobiety izolacji i surowym normom patriarchalnym. Kobiety przestają pracować na roli - co uchodzi za znak, że nie należą już do klasy niższej. Stają się wówczas >>gospodyniami domowymi<<' (Mies).

Stworzenie gospodyni domowej w wyniku systematycznego i historycznie specyficznego procesu, charakterystycznego dla rozwoju kapitalistycznego, okazało się więc wspólnym mianownikiem obu przypadków podziału pracy ze względu na płeć – zachodnioeuropejskiego i nieeuropejskiego. W konsekwencji nazwano ów proces 'ugospodynnieniem' (niem. Hausfrauisierung) (Bennholdt-Thomsen), a obejmowało on jednakże nie tylko uogólnienie prac domowych jako definiującej cechy pracy kobiet, ale również, co ważniejsze, stopniowe uogólnienie pracy nieodpłatnej na poziomie całej kapitalistycznej gospodarki-świata. Teoretyczki utrzymania z Bielefeld w ten sposób oparły się na koncepcji marginalizacji opracowanej w ramach latynoamerykańskiej teorii zależności, aby przeciwstawić się marksistowskiemu rozumieniu zubożałych chłopów i miejskiej biedoty jako przemysłowej rezerwowej armii pracy kapitalizmu, która ostatecznie zostanie wchłonięta przez pracę najemną – a zatem (skutecznie) sproletaryzowana. Teoretycy latynoscy twierdzili, że kapitalizm zależny na peryferiach doprowadzi jedynie do marginalizacji mas chłopskich, ale nie będzie w stanie ich zasymilować do pracy najemnej. Grupa z Bielefeld zmodyfikowała to stanowisko w dwóch ważnych względach: po pierwsze, utrzymywała, że tworzenie dużych zmarginalizowanych mas na peryferiach nie było przypadkiem aberracyjnego, zależnego kapitalizmu, ale integralną częścią właściwego kapitalistycznego sposobu produkcji (Mies). Po drugie, twierdziła, że rozwój ten został wzorowany na pozycji ekonomicznej gospodyni domowej zarówno w centrach, jak i na peryferiach kapitalistycznej gospodarki-świata. Procesy marginalizacji lub pauperyzacji zdiagnozowane w różnych częściach świata można zatem najlepiej zrozumieć w analogii do logiki ugospodynnienia: 'Gospodyni domowa jest siłą roboczą w kapitalizmie: w świecie, w którym pieniądze są miarą wszystkiego, można jej płacić najmniej i wcale nie trzeba jej płacić za większość wykonywanej przez nią pracy' (Bennholdt-Thomsen).

Pierwsze zastrzeżenie sprowadzało się do obserwacji, że traktowanie większości populacji świata jako ekonomicznego residuum jest nie do utrzymania. Pokazując, w jaki sposób polityka reformy rolnej wdrażana przez Bank Światowy w krajach rozwijających się, doprowadziła do wytworzenia większej, a nie mniejszej, zubożałej masy chłopskiej, Bennholdt-Thomsen opisała podporządkowanie drobnych producentów rynkowi za pośrednictwem mechanizmów kredytowych jako główną tendencję w rolnictwie w drugiej połowie XX wieku, a także aktywne wytwarzanie 'niedorozwoju' form produkcji przez kapitalistyczne agencje rozwojowe. Drugie zastrzeżenie, które zostało postawione w późniejszej pracy Marii Mies, było równoznaczne z postrzeganiem ugospodynnienia jako strategii wpisania pracy na rzecz utrzymania w przyrodę, gdzie zarówno gospodynie, jak i przyroda ujmowane były w kapitalistycznej  gospodarce jako przeciwstawne wobec proletaryzacji. Mając na uwadze zdolności kobiet do rodzenia dzieci i zależność kapitalizmu od pracy żywej, wytwarzanie siły roboczej było centralnym zadaniem, wokół którego zdefiniowano powinność kobiety w kapitalizmie. W związku z tym, ekonomiczna rola gospodyni domowej została skonstruowana jako oparta na 'naturalnych' właściwościach i produkcji na własne potrzeby, która nie przynależy do gospodarki pieniężnej. W systemie skoncentrowanym na nieustannej akumulacji najbardziej dochodową formą pracy nie jest praca najemna, ale właśnie nieodpłatna praca domowa i formy do niej zbliżone, takie jak praca niewolnicza i pańszczyźniana w (byłych) koloniach, a także praca chłopska i praca domowa zarówno w centralach, jak i na peryferiach systemu. 

'Praca niewolnicza dzisiaj, niewolne formy pracy najemnej, przemysł chałupniczy, produkcja chłopska i im podobne - wszystkie one lokują się na kontinuum produkcji kapitalistycznej, które staje się coraz bardziej zbliżone do pracy domowej. Jest tak, ponieważ wszystkie mają jedną wspólną cechę: zależność od rynku i, ogólnie, od pieniędzy, a dokładniej, od płacy' (von Werlhof).

W związku z tym to nie proletaryzacja, lecz ugospodynnienie było dominującą tendencją w gospodarce-świecie, czego przykładem jest wzrost importu 'pracowników kontraktowych' w Europie Zachodniej, duża liczba kobiet zatrudnionych w produkcji typu offshore i nasilone przenoszenie przemysłu do Trzeciego Świata. Modelowym podmiotem przyszłości, argumentowały teoretyczki utrzymania, była globalna gospodyni domowa lub światowa 'rezerwowa armia pracy', 'masy zmarginalizowanych' – jednak nie pracownik najemny. (...)

Implikacje metodologiczne: przemyśleć anomalie

W istocie argumenty wysuwane przez Mintza i teoretyczki feministyczne z Bielefeld nie były zupełnie nowe. Jak już zauważono, pojęcie światowego proletariatu formułowane było mniej lub bardziej wyraźnie kilkakrotnie pod koniec XIX i na początku XX wieku, podczas gdy istnienie innych form pracy poza pracą najemną w ramach kapitalistycznego sposobu produkcji było centralnym zagadnieniem dla teorii zależności w Ameryce Łacińskiej, szkoły socjologii rozwoju z Bielefeld i amerykańskiej analizy systemów-światów w latach 60. i 70. Jednakże podkreślając wkład, jaki nowoczesne gospodarki niewolnicze z jednej strony i produkcja na własne potrzeby z drugiej, miały w powstaniu i utrzymaniu kapitalizmu jako globalnego sposobu produkcji, tym dwóm podejściom udało się zmodyfikować Marksowską konceptualizację procesu pierwotnej akumulacji, aby uwzględnić tworzenie się wzorców globalnych nierówności. 

Z kolei niezgoda z marksistowskim rozumieniem akumulacji pierwotnej na skalę światową doprowadziła najpierw zarówno teoretyków zależności, jak i analityków systemów-światów do rekonceptualizacji globalnego rozwoju. Dla dependystów kapitalizm reprezentował asymetryczną relację władzy, ustrukturyzowaną wokół rozwiniętego, uprzemysłowionego Zachodu, który stanowił centrum systemu, oraz słabo rozwiniętego, rolniczego Trzeciego Świata, ekonomicznie eksploatowanego przez centrum i stanowiącego peryferie systemu. W tym ujęciu rozwój i niedorozwój nie były różnymi 'etapami' w kontinuum, ale, podobnie jak centrum i peryferie, pojęciami relacyjnymi, współistniejącymi w czasie i wzajemnie się wzmacniającymi. Przyjmując za punkt wyjścia fakt, że międzynarodowy podział pracy ustanowiony od czasu europejskiej ekspansji kolonialnej w XVI wieku stopniowo reorganizował gospodarki kolonii zgodnie z potrzebami europejskich centrów kolonialnych (np. wydobywanie surowców w zamian za dobra przemysłowe), teoretycy zależności mówili o 'rozwoju niedorozwoju' (Frank) jako procesie aktywnie i systematycznie powodującym zacofanie peryferii. Niedorozwój Ameryki Łacińskiej nie był zatem kwestią utrzymywania się 'półfeudalnego' lub 'przedkapitalistycznego' charakteru regionu, ale wynikiem jego włączenia do systemu kapitalistycznego w roli obszaru produkującego surowce, począwszy od czasów kolonialnych (Frank).

W swojej analizie niedorozwoju Chile i Brazylii z 1967 r. teoretyk zależności André Gunder Frank doszedł do wniosku, że zatrudnienie pracowników w formach poddaństwa, dzierżawy, połownictwa i pracy nieodpłatnej - obok form pracy najemnej - nie było dowodem na mieszankę feudalnych i kapitalistycznych struktur ekonomicznych, ale bezpośrednim następstwem podporządkowania brazylijskiego rolnictwa interesom przemysłu metropolitalnego. Chociaż uważał, że wszystkie te stosunki produkcji są determinowane przez jeden, kapitalistyczny system-świat, nadal uważał je za 'niekapitalistyczne' w swej istocie. Omawiając światową akumulację kapitału poprzez nadmierną eksploatację niewolników i rdzennej ludności w Indiach, Ameryce Łacińskiej i na Karaibach, bezpośrednio po kolonizacji tych obszarów, Frank apelował o zastąpienie Marksowskiej koncepcji 'akumulacji pierwotnej' - koncepcją 'akumulacji elementarnej'. Według niego, ta druga była bardziej adekwatną etykietą dla wyzyskujących praktyk, które utrzymywały się długo po rewolucji przemysłowej, aż do dnia dzisiejszego.

Współczesny kapitalizm zatem przynajmniej częściowo zależał w swojej reprodukcji od konwersji wartości użytkowych – wynikających z tego, co Frank uważał za niekapitalistyczne i przedkapitalistyczne stosunki produkcji – na wartości wymienne dla kapitalistycznego obiegu towarów. Relacje płciowe pojawiły się w tej argumentacji, logicznie wpisując się w dyskusję na temat elementarnej akumulacji poprzez pracę na rzecz utrzymania:

'najbardziej rozpowszechnionym i najważniejszym przypadkiem akumulacji kapitału, opierającym się na akumulacji elementarnej, odbywającej się poprzez >>niekapitalistyczne<< stosunki produkcji jest niegratyfikowana produkcja i reprodukcja wykonywana przez żonę i matkę w rodzinach burżuazji i klasy robotniczej! Bo gdyby kapitał musiał płacić gospodyni domowej za całkowity wkład, jaki wnosi ona w zdolność pracownika do wytwarzania wartości dodatkowej, i gdyby kapitał nie miał jej jako dodatkowej niedopłacanej siły roboczej i rezerwowej armii pracy, kapitalistyczna akumulacja kapitału zachodziłaby z trudnością, o ile nie byłaby niemożliwa' (Frank).

Chociaż Frank nie rozwijał dalej aspektu genderowego, to paralela, którą przeprowadził między różnymi formami dochodu niezbędnego dla utrzymania, jaki zapewniają gospodynie domowe w gospodarstwach domowych w centrum a produkcją wiejską na obszarach peryferyjnych, zgrupowanymi w ramach 'akumulacji elementarnej', stanowiła kluczowym krok dla rekonceptualizacji ich obu. Doszedł on jednak do wniosku, że proces włączania istniejących wcześniej form produkcji do systemu kapitalistycznego może obejmować 'przekształcenie stosunków produkcji z jednej >>niekapitalistycznej<< formy w inną lub wykorzystanie istniejących wcześniej form produkcji w celu zaprzęgnięcia ich do akumulacji kapitału poprzez różne obiegi cyrkulacji'. Ta definicja przekształcenia jako istotnego kryterium istnienia kapitalizmu, ostatecznie pozostawiła zarówno produkcję na utrzymanie w gospodarstwie domowym, jak i niepłatną pracę rolniczą poza sferą kapitalistyczną. 

Jednak zdaniem Franka zasadność jakiejkolwiek interpretacji pojmowania kapitalizmu przez Marksa ostatecznie wynikałaby z jej zdolności do oddania sprawiedliwości faktowi, że: 'niewolnicze plantacje trzciny cukrowej w Brazylii w XVI wieku, na coraz większej liczbie wysp karaibskich w XVII i XVIII wieku oraz niewolnicze plantacje bawełny w południowych Stanach Zjednoczonych w XIX wieku były istotnymi częściami jednego systemu i historycznego procesu, które w istotny sposób przyczyniły się do pierwotnej, a następnie przemysłowej akumulacji kapitału skoncentrowanej w poszczególnych częściach systemu i etapach procesu'.

To właśnie w tym szczególnym momencie zainteresowania teoretyków globalnego rozwoju zbiegły się z zainteresowaniami badaczy globalnych stosunków nierówności, co staje się oczywiste, gdy weźmie się pod uwagę zarówno badania Mintza nad związkiem między niewolnikami i proletariuszami, jak i analizy grupy z Bielefeld nad związkiem między pracownikami najemnymi a producentkami środków utrzymania. Teoria kapitalizmu, która bierze pod uwagę rozwój niedorozwoju na peryferiach, jak i generowane przez niego globalne struktury nierówności, musiałaby zatem włączyć do swojej definicji plantacje niewolnicze, pracę pańszczyźnianą, prace domowe i inne rodzaje pracy na utrzymanie, zamiast nazywać je anomaliami zachodniego wzorca rozwoju przemysłowego z jednej strony i anomaliami proletaryzacji z drugiej.

Skupiając się na szerokiej gamie zjawisk, które ortodoksyjna teoria marksistowska przekształciła w anomalie, rekonceptualizacja ta dotyczyła zarówno światowego kapitalizmu, jak i światowych nierówności. Zauważając, że kluczowa rola, jaką marksizm przypisywał miejskim proletariuszom przemysłowym, oznaczała pomijanie istnienia chłopów, mniejszości, kobiet i całej strefy peryferyjnej, co w konsekwencji przekształcało 'dziewięć dziesiątych świata w >>zagadki<<, >>anomalie<<, >>zaszłości<<' (Wallerstein), zwolennicy perspektywy systemów-światów po raz pierwszy wskazali na fakt, że wymagane korekty musiały mieć charakter metodologiczny.

Burżuazyjnienie

Po pierwsze, jednostką analizy wzorców rozwoju kapitalistycznego, jak również procesów kształtowania się klas, nie było państwo narodowe ani żadna inna jednostka polityczno-kulturalna, ale historyczny system odpowiadający nowoczesnej gospodarce-świecie. Wcześniejsze systemy historyczne charakteryzowały się istnieniem pojedynczego podziału pracy łączącego różne obszary poprzez wymianę ekonomiczną, z jednej strony, i istnieniem wspólnej struktury politycznej (jak miało to miejsce w przypadku imperiów-światów), z drugiej. Z kolei gospodarka-świat nie jest politycznie zjednoczona, tak że zgromadzona nadwyżka może być jedynie nierówno redystrybuowana poprzez rynek. Stąd też sposób produkcji gospodarki-świata jest z konieczności kapitalistyczny. Opierając się na relacyjnych pojęciach (niedo)rozwoju i strukturze centro-peryferyjnej teoretyków zależności, Immanuel Wallerstein zdefiniował 'stosunki produkcji' jako: (1) odnoszące się do całego systemu kierowanej przez Europę gospodarki-świata, istniejącej od XVI wieku; i jako (2) obejmujące wolną pracę w rdzeniu systemu i przymusową pracę na jego peryferiach. 

Podobnie jak teoretycy zależności i feministki z Bielefeld, Wallerstein utrzymywał, że zarówno pojęcie pierwotnej akumulacji u Marksa, jak i zmodyfikowana wersja tej koncepcji u Róży Luksemburg przyczyniły się do mówienia o anomaliach systemu kapitalistycznego, opartego zasadniczo na wolnej pracy najemnej. Dla Marksa włączenie niekapitalistycznych sfer produkcji, zarówno w formie poszczególnych warstw społecznych, takich jak chłopi, jak i całych regionów geograficznych, takich jak obszary kolonialne, było istotne tylko w fazie pierwotnej akumulacji kapitału, tj. w okresie merkantylistycznym. Dla Luksemburg z kolei pozostawały one niezbędne na wszystkich etapach rozwoju kapitalistycznego (merkantylnego i przemysłowego) jako rynki zbytu dla produktów przemysłowych, jako dodatkowe źródło pozyskiwania środków produkcji, a także siły roboczej, ale pozostawały zewnętrzne wobec kapitalizmu. Wallerstein wykazał zatem, że jedyną zasadniczą przeszkodą we wszystkich debatach na temat wykształcenia się kapitalizmu na obszarach poza Zachodem było zaistnienie wolnej pracy jako definiującej cechy kapitalistycznego sposobu produkcji, co jednak wynikało z nieuzasadnionego uogólnienia analizy Marksa dotyczącej przypadku angielskiego: 'Sytuacja wolnych pracowników pracujących za wynagrodzenie w przedsiębiorstwach wolnych producentów stanowi zjawisko mniejszościowe we współczesnym świecie. Jest to z pewnością prawdą, jeśli naszą jednostką analizy jest gospodarka światowa. Pozostanie to prawdopodobnie prawda lub w dużej mierze prawdą, nawet jeśli podejmiemy analizę w ramach pojedynczych wysoko uprzemysłowionych państw w XX wieku. Kiedy wydedukowana 'norma' okazuje się nie być normą statystyczną, to znaczy, gdy sytuacja obfituje w wyjątki (anomalie, pozostałości), wówczas powinniśmy się zastanowić, czy definicja normy pełni jeszcze jakąkolwiek użyteczną funkcję' (Wallerstein).

Przesunięcie metodologiczne zachodzące na poziomie jednostki analizy z poszczególnych państw narodowych na poziom całej gospodarki-świata umożliwiło dokładne dostrzeżenie mieszanki form kontroli pracy wolnej i niewolnej, zamiast postrzeganie jedynie wolnej pracy jako tej stanowiącej istotę kapitalizmu: podczas gdy praca wolna była charakterystyczna dla pracy wykwalifikowanej na obszarach centralnych, praca przymusowa była zaprzęgana do pracy mniej wykwalifikowanej na obszarach peryferyjnych (Wallerstein). Tak więc w kapitalistycznej gospodarce-świecie, która pojawiła się, wraz z ustanowieniem europejskich kolonii zamorskich w XVI wieku, niewolnictwo, praca pańszczyźniana, dzierżawa i połownictwo były alternatywnymi kapitalistycznymi sposobami kontroli pracy, z których wszystkie wykorzystywały siłę roboczą jako towar. Rozumiane jako wyrazy różnych stosunków produkcji w ramach globalnego systemu kapitalistycznego, anomalie takie jak kapitalistyczni właściciele plantacji czy niewolnicy stały się tym samym 'nie wyjątkami, które należy wyjaśnić, ale wzorcami, które należy przeanalizować' (Wallerstein).

Jednocześnie, postrzeganie kapitalizmu jako sposobu produkcji całego systemu-świata oznaczało, że jego kluczowi aktorzy nie pokrywali się już z typami idealnymi klas kapitalistycznych z uprzemysłowionych krajów centralnych, tj. burżuazją i proletariatem; ani z odpowiadającymi im procesami - od rewolucji burżuazyjnych przez industrializację do proletaryzacji. Analitycy systemów-światów zgadzali się z teoretyczkami utrzymania, co do potrzeby krytyki nowoczesnego dyskursu ekonomicznego w wariancie marksistowskim lub liberalnym, z których oba widziały w kapitalistycznym burżua 'centralną, dynamiczną siłę nowoczesnego życia gospodarczego' (Wallerstein) z jednej strony, a proletariackiego pracownika najemnego jako 'podporę społeczeństwa, demokracji; [...] rzekomo równego i dorosłego partnera kontraktowego dla przedsiębiorcy; obywatela, >>istotę ludzką<<, członka społeczeństwa, wolną jednostkę” (von Werlhof) z drugiej strony. Na podstawie tej krytyki teoretyczki utrzymania argumentowały, że uprzywilejowanie figury proletariusza i procesów proletaryzacji, wzorowane na modelu przemysłowej Anglii, przyćmiło ugospodynnienie jako centralny proces, rzeczywiście charakteryzujący rozwój światowego kapitalizmu. Analiza systemów-światów zwróciła z kolei uwagę na burżuazyjnienie jako zaniedbany wymiar w dynamice kapitalistycznej gospodarki-świata:

'Jesteśmy wszyscy bardzo świadomi, że proletariat, lub jeśli wolisz, pracownicy najemni, nie czekali po prostu w historii jako gotowiec, że w rzeczywistości zostali wytworzeni na przestrzeni czasu […] Tę przemianę niektórzy nazywają >>proletaryzacją<< […] Istnieje wiele teorii na temat tego procesu; jest on przedmiotem wielu badań. Jesteśmy również świadomi, ale jest to mniej widoczne dla większości z nas, że odsetek osób, które można by nazwać burżuazyjnymi […] bez wątpienia stale wzrastał, być może od XI wieku, a na pewno od XVI. A jednak, o ile mi wiadomo, praktycznie nikt nie mówi o 'burżuazyjnieniu' jako procesie równoległym do 'proletaryzacji'. Nikt nie napisał też książki o tworzeniu się burżuazji […] To tak, jakby burżuazja była czymś danym i oddziaływała na innych: na arystokrację, na państwo, na robotników' (Wallerstein).

Zarówno w marksistowskich, jak i liberalnych teoriach historii rola każdej burżuazji, niezależnie od jej geohistorycznego kontekstu powstania, odpowiadała tej, którą miała odegrać w XIX-wiecznej Wielkiej Brytanii, tj. obalić arystokrację, przejąć władzę państwową i uprzemysłowić kraj. Nietypowe zjawiska, takie jak 'arystokratyzacja burżuazji' w Europie XVI-XVIII wieku, 'zdrada burżuazji' w kontekstach pozaeuropejskich w XX wieku lub 'burżuazja administrująca' w Afryce po dekolonizacji, nie zachwiały założeniami rozwojowymi leżącymi u podstaw tej konceptualizacji, lecz zostały potraktowane jako kolejne anomalie. Przesunięcie uwagi ze zreifikowanego pojęcia burżuazji jako 'niezbadanej istoty' (Wallerstein) na burżuazyjnienie jako proces historyczny dotyczący całego systemu-świata umożliwiło dostrzeżenie, że nie tylko zachodziło więcej historycznych przypadków ekonomicznego i politycznego wzrostu 'klasy średniej', które okazywały się niezgodne z brytyjskim modelem, niż przypadków, które były z nim zbieżne; w toku dziejowej ewolucji systemu kapitalistycznego było również coraz mniej możliwości, by burżuazja stała się arystokracją poprzez przekształcenie zysku kapitalistycznego w rentę, a zatem sprawowała mniejszą faktyczną kontrolę nad środkami produkcji niż w przypadku klasycznej burżuazji. Narastająca burżuazyjność zwiastowała 'koniec możliwości arystokratyzacji' (Wallerstein) lub możliwości przekształcenia zysku w zysk monopolistyczny. W tym procesie ogólny trend zmierzał w kierunku powstawania coraz większej liczby burżuazji administrujących lub stających się salariatem, czyli pobierających pensje.

'Z czasem […] kapitał objawiał tendencję do koncentracji. […] Struktury przedsiębiorstw stopniowo stawały się większe i obejmowały rozdzielenie własności i kontroli, a zatem pojawiały się nowe klasy średnie. Tam, gdzie >>przedsiębiorstwa<< są w rzeczywistości własnością państwa, a nie nominalną własnością prywatną, jak ma to miejsce w przypadku słabszych państw w strefach peryferyjnych, a zwłaszcza półperyferyjnych, nowe klasy średnie przyjmują w dużej mierze formę burżuazji administrującej' (Wallerstein).

Rozpatrywane w długim trwaniu [longue durée] proletaryzacja i burżuazyjnienie są zatem uderzająco analogicznymi procesami, z których oba obejmują transformację aktorów społecznych z jednostek kontrolujących środki produkcji i żyjących z zasobów zgromadzonych w przeszłości – ziemi lub maszyn w przypadku chłopów i rzemieślników, renty w przypadku arystokracji – w aktorów społecznych niekontrolujących ani kapitału, ani środków produkcji i polegających na obecnych zarobkach.

Podkreślając znaczenie zjawiska burżuazyjnienia, analitycy systemów-światów nie twierdzili, że jest to centralny proces w kapitalistycznej gospodarce-świecie, jak teoretyczki utrzymania czyniły to w odniesieniu do ugospodynnienia. Jednak wnioski płynące z obu podejść zbiegły się w odrzuceniu proletaryzacji jako tendencji dominującej, a w konsekwencji jako głównego procesu formującego klasy w obecnym systemie kapitalistycznym. To z kolei wymagało drugiej korekty metodologicznej, która jeszcze bardziej uwidoczniła wspólny mianownik analizy systemów-światów i feministycznych perspektyw skoncentrowanych na utrzymaniu.

Gospodarstwa domowe

Jak zauważyli zwolennicy obu podejść, centralne znaczenie wolnej pracy w definiowaniu kapitalizmu nie tylko przyznało proletaryzacji kluczową rolę, ale również pociągnęło za sobą zróżnicowanie działalności gospodarczej pod względem stopnia jej produktywności. W związku z tym formy produktywne, takie jak praca przemysłowa, były rutynowo postrzegane jako bardziej zgodne z kapitalistycznym sposobem produkcji niż formy pracy uważane za mniej produktywne lub nieproduktywne. 'Ogromna i bardzo użyteczna luka w definicji kapitalizmu' (Wallerstein) w ten sposób relegowała prace domowe i inne rodzaje działalności zarobkowej do poziomu przedkapitalistycznych lub niekapitalistycznych stosunków pracy. Chociaż teoretyczki utrzymania zgadzały się z autorami systemów-światów, że ta luka definicyjna była wspólną cechą marksistowskich i liberalnych teorii kapitalizmu, to utrzymywały, że to sam kapitalistyczny sposób produkcji umożliwił 'społeczną niewidzialność' (Bennholdt-Thomsen) produkcji na rzecz utrzymania: podporządkowując produkcję środków utrzymania produkcji towarowej i relegując tę ​​pierwszą do sfery prywatnej, kapitalizm sztucznie oddzielił produkcję od jej podstawowego celu, jakim jest reprodukcja życia. To oddzielenie zostało następnie znaturalizowane jako różnica między pracą i niepracą, umożliwiając w ten sposób społeczną konstrukcję roli gospodyni domowej.

Dla analityków systemów-światów problem ten wiązał się zarówno z teoretyczną rekonceptualizacją, jak i konsekwencjami metodologicznymi. Jako alternatywę dla mierzenia pozycji jednostki w strukturze nierówności społecznych, brytyjscy teoretycy zaproponowali na początku lat 80., że wzorce stratyfikacji społecznej całej populacji powinny być wyprowadzane z pozycji społeczno-ekonomicznej męskiego żywiciela rodziny, który miał być odbiorcą pensji rodzinnej. Późniejsza debata na temat płci i klasy skupiała się na argumentach za i przeciw uwzględnianiu pozycji kobiet na rynku pracy podczas mierzenia położenia klasowego rodziny poprzez przyjmowanie gospodarstwa domowego za jednostkę analizy. Przeciwko obu stronom tej debaty teoretycy systemów-światów argumentowali, że chociaż właściwą jednostką analizy inkorporacji ludzi do siły roboczej było rzeczywiście gospodarstwo domowe (a nie indywiduum), to koncepcja ta nie powinna być utożsamiana z rodziną nuklearną opartą na pracy najemnej (Wallerstein i Smith). Taki punkt widzenia nie tylko wzmocniłby fałszywe założenie, że kapitalizm pociągał za sobą przejście od tradycyjnych gospodarstw domowych nastawionych na utrzymania do gospodarstw nuklearnych, zależnych od płac, ale także promowałby transhistoryczną wizję gospodarstwo domowego jako instytucji. We wstępie do jednego z dwóch tomów zbiorowych na temat gospodarstw domowych w gospodarce-świecie redaktorzy utrzymywali zamiast tego, że gospodarstwa domowe nie są pierwotnymi strukturami o zasięgu transhistorycznym, lecz instytucjami konstytutywnymi i inherentnymi dla kapitalistycznej gospodarki-światowej. Jako takie, bazują one na pięciu odrębnych źródłach dochodu – z których tylko jednym jest praca najemna. Sprzedaż rynkowa produktów domowej roboty (tj. zysk z produkcji drobnych towarów), renta uzyskiwana z odsetek, dywidend i rat leasingowych, państwowy lub prywatny transfer świadczeń socjalnych i ubezpieczeniowych lub znacznych darowizn od krewnych, a także praca na utrzymanie (od produkcji żywności do przemysłu domowego i usług) - wszystkie te źródła wliczają się w dochody większości gospodarstw domowych w dzisiejszej gospodarce-świecie (Wallerstein i Smith). We wcześniejszej pracy na temat pracowników miejskich w Azji Południowo-Wschodniej i brazylijskich fawelach członkini grupy z Bielefeld doszły do podobnych wniosków, jeśli chodzi o transfery z sektora utrzymania, które regularnie uzupełniały niskie płace. Nie postrzegały jednak pracy na utrzymanie i transferów prywatnych jako dwóch różnych źródeł dochodu, ale zgrupowały je oba w ramach perspektywy utrzymania i przeciwstawiali je dochodom pieniężnym, pod które podciągnięto zarówno pracę najemną, jak i drobną produkcję towarową. Wynikająca z tych ustaleń typologia ilustrowała zatem różne stopnie, w jakich gospodarstwa domowe łączyły dwie pozornie sprzeczne strategie ekonomiczne, zamiast postrzegać cały zakres strategii jako charakterystyczny dla gospodarstw domowych kapitalistycznych w ogóle.

Z perspektywy systemów-światów gospodarstwa domowe zostały zdefiniowane jako 'systemy reprodukcji siły roboczej […], które są w stanie dostarczyć pracę kapitałowi, właśnie dlatego, że zapewniają łączenie dochodu z pracy najemnej z dochodem z pracy nienależnej, tak aby utworzyć odpowiedni zbiór zasobów, gwarantujący uzupełnienie siły roboczej' (Smith i współpracownicy). Jako takie, gospodarstwa domowe wyraźnie różniły się od rodzin nuklearnych, ponieważ ani nie były koniecznie oparte na pokrewieństwie, ani niekoniecznie wiązały się ze współzamieszkiwaniem. Tak szeroka definicja umożliwiła w konsekwencji objęcie pojęciem gospodarstwa domowego nie tylko jednostek dzielenia się, których nie łączy pokrewieństwo krwi, ale także jednostek konsumpcji większych niż indywidualne jednostki mieszkalne, które spełniały funkcje zbiorowego łączenia dochodów, jak to ma miejsce w kontekstach Afryki Zachodniej, Brazylii czy Malezji.

W przypadku Ameryki Północnej i Europy Zachodniej również wyrażono wiele krytyk w odniesieniu do zarówno implikacji teoretycznych, jak i empirycznej nieadekwatności założenia, że ​​rodzina nuklearna była wszechobecnym, stabilnym i jednorodnym bytem, ​​który mógł odpowiadać za pozycję klasową wszystkich jej członków. Jednak decydując się na powrót do analizy indywidualnych pozycji klasowych w celu uniknięcia pułapek tkwiących w perspektywie skoncentrowanej na rodzinie, krytycy zrezygnowali również z zalet metodologicznych oferowanych przez większe jednostki analizy, takie jak gospodarstwo domowe jako jednostka łącząca dochody.

Metodologiczne przesunięcie od indywiduum lub rodziny nuklearnej na rzecz gospodarstwa domowego gromadzącego dochody w roli jednostki analizy uczestnictwa w rynku pracy i przynależności klasowej, doprowadziło do scharakteryzowania wielu procesów, które zapewniały reprodukcję indywidualną i zbiorową w ramach takich tworów jak 'gospodarstwo domowe' (Wallerstein i Smith). Implikacje tego przesunięcia wykroczyły daleko poza to, co na pierwszy rzut oka wydawało się raczej trywialnym wnioskiem, że dochód z pracy najemnej jest w większości przypadków niewystarczający do reprodukcji i dlatego musi być uzupełniany innymi źródłami. Z jednej strony, postrzegając pracę zarobkową jako integralną część procesów gospodarstwa domowego w kapitalistycznej gospodarce-świecie, analitycy systemów-światów zgodzili się z teoretyczkami utrzymania z Bielefeld, że praca domowa jako specyficznie upłciowiona działalność gospodarcza była produktem rozwoju kapitalistycznego, a nie pozostałością po przedkapitalistycznej przeszłości. Z drugiej strony, pokazując, jak pozornie 'niekapitalistyczne' relacje i procesy, takie jak praca krótkoterminowa i sezonowa lub gospodarka nieformalna zarówno w centrum, jak i na peryferiach, pozostawały odpowiedzialne za znaczną podaż światowej siły roboczej, badacze 'gospodarstwa domowego' obalili dotychczas przyjmowany związek między pracą najemną a (rasową i etniczną) białością. Zamiast tego twierdzili, że pewne kombinacje źródeł dochodu gospodarstwa domowego stały się możliwe tylko dzięki etnicyzacji siły roboczej w granicach danego państwa (Wallerstein). Zakres ponownego odczytania światowego kapitalizmu i globalnych relacji nierówności, który stał się możliwy dzięki teorii stojącej za pojęciem etnicyzacji, stałby się jednak widoczny dopiero w kontekście rozważań nad kolonialnością w Ameryce, jak również nad nierównościami.

Tak więc analityczne przesunięcie z państwa narodowego na system-świat sprowadzało się do oceny tendencji kapitalistycznej polaryzacji między rdzeniem a peryferiami gospodarki-świata, zamiast - odpowiednio - między burżuazją narodową a proletariatem narodowym. W związku z tym, przesunięcie uwagi z jednostki ludzkiej na gospodarstwo domowe oznaczało, że istniejące kombinacje form dochodu w gospodarstwach domowych klasy robotniczej korelowały ze strukturami rdzeniowymi lub peryferyjnymi w sposób, który odzwierciedlał polaryzację na poziomie całej gospodarki-świata. Zgadzając się, że proces ten można odpowiednio opisać jako ugospodynnienie, Wallerstein i [Joan] Smith przestrzegali, podobnie jak Claudia von Werlhof, przed postrzeganiem go jako opartego wyłącznie na płci, dlatego wyróżniali dodatkowo dwa modele ugospodynnienia:

Po pierwsze, typ gospodarstwa domowego peryferyjnego (zarówno na peryferiach samego systemu-świata, jak i obecny w rdzeniu) charakteryzował się różnymi formami niepełnej proletaryzacji, od łączenia niskich dochodów z pracy z działalnością zapewniającą utrzymanie w przeszłości, po rosnący trend w kierunku mieszanki płac i drobnych operacji rynkowych w teraźniejszości. Przykłady obejmowały sprzedaż detaliczną produktów fabrycznych, takich jak zapałki, wynajem powierzchni mieszkalnej i usług, a także różne nielegalne transakcje, zwykle ujmowane (mylącym) terminem 'gospodarka nieformalna' i analizowane w kategoriach narastającego trendu w kierunku 'marginalizacji'. 

Po drugie, podstawowy typ gospodarstwa domowego klasy robotniczej (jednak oszacowany przy użyciu wyłącznie danych z USA), dla którego dochód z pracy również okazał się niewystarczający, nawet gdy był uzyskiwany jako podwójny dochód pary żyjącej ze sobą w związku.

W świetle tych dowodów na temat rozkładu wzorców gospodarstw domowych klasy robotniczej w centrum i na peryferiach, klasyczne gospodarstwo domowe proletariackie zależne wyłącznie od płacy rodzinnej okazało się charakteryzować jedynie niewielką, dość zamożną mniejszość gospodarstw domowych na całym świecie. Z perspektywy systemów-światów wzrost liczby takich gospodarstw domowych byłby zatem dowodem tendencji do burżuazyjnienia, a nie do proletaryzacji:

'Ostatecznym paradoksem jest to, że to zamożny specjalista lub dyrektor najczęściej jest faktycznym pełnoetatowym pracownikiem najemnym; proletariusz jest zaś skazany na pozostanie pracownikiem najemnym jedynie po części. Tak więc doświadczamy polaryzacji społecznej przewidzianej przez dziewiętnastowieczne nauki społeczne w sposób zupełnie inny niż w modelach, które miały wyrażać tę polaryzację' (Wallerstein i Smith).

Stąd badacze systemów-światów zgadzają się z teoretyczkami utrzymania w kwestii kierunków polaryzacji. Ani proletariusz nie dostarcza modelu przyszłości dla globalnego kapitalizmu, ani nie jest on/ona najtańszym rodzajem siły roboczej dla globalnego kapitału (w rzeczywistości, jest wprost przeciwnie).

Pomimo istotnych modyfikacji i znaczących korekt metodologicznych, które wnieśli do teorii kapitalizmu Marksa zarówno adepci systemów-światów, jak i feministyczne paradygmaty utrzymania, marksistowskie ujęcie polaryzacji klas w kapitalizmie pozostało oceniane jako zasadniczo poprawne. Dla obu stanowisk kluczowym aspektem ponownego odczytania Marksa w świetle globalnych nierówności było przeformułowanie kapitalizmu jako gospodarki-świata, a także zrozumienie rozwoju kapitalistycznego jako ciągu procesów przynoszących korzyści regionom centralnym kosztem regionów peryferyjnych. Nie tylko rozwiązałoby to problem stale rosnącej listy anomalii w odniesieniu do państwowo-centryczny poglądu na kapitalizm, ale jednocześnie pozwalało to pogodzić główne tezy teorii marksistowskiej z globalną rzeczywistością społeczną:

'Dopóki idee Marksa będą traktowane jako tezy o procesach, które zachodzą głównie w granicach państwa i które obejmują przede wszystkim miejskich, najemnych pracowników przemysłowych, pracujących dla prywatnej burżuazji przemysłowej, wówczas łatwo będzie można wykazać, że idee te są fałszywe, mylące i nieistotne – i że prowadzą nas na błędne ścieżki polityczne. Gdy zostaną uznane za idee dotyczące historycznego systemu-świata, którego rozwój sam w sobie obejmuje >>niedorozwój<<, a w istocie się na nim wspiera, idee te pozostaną nie tylko obowiązujące, ale także rewolucyjne' (Wallerstein).

Skupiając się na tym, co postrzegali jako procesy leżące u podstaw tendencji kapitalizmu do polaryzacji klasowej, obie perspektywy nie tylko odrzuciły klasyczną tezę o proletaryzacji na rzecz tezy o ugospodynnieniu (w przypadku feministycznych teoretyczek utrzymania ) i tezy o mieszaniu się niepełnej proletaryzacji z burżuazyjnieniem (w przypadku perspektywy systemów-światów); jednocześnie kładły nacisk na procesy związane ze stosunkami nierówności, a nie na statyczne kategorie, których zreifikowany charakter niejednokrotnie stanowił przedmiot zażartych debat w XX wieku i na których nadal skupiają się standardowe empiryczne analizy nierówności.

Na pierwszy rzut oka zalety takiego ujęcia wydają się leżeć w samym przekształceniu kategorii teoretycznych i ról społecznych w zjawiska procesualne (tzn. rola społeczna gospodyni domowej staje się procesem ugospodynnienia, podczas gdy kategoria klasowa burżuazji staje się procesem burżuazyjnienia). Jednak zalety tego posunięcia polegają przede wszystkim na zwróceniu uwagi na historyczny wymiar globalnych struktur nierówności. Niemniej jednak, biorąc pod uwagę, że w obu przypadkach wyjaśnienie opierało się na funkcjonowaniu nadrzędnej struktury kapitalistycznej gospodarki-świata i uwzględniało przede wszystkim procesy występowania nierówności ekonomicznych, które zahamowały lub zniweczyły proletaryzację wieszczoną przez Marksa, zarzut determinizmu ekonomicznego był często podnoszony przeciwko analizie systemów-światów.

Koncepcja geokultury, opracowana w analogii do geopolityki systemu-świata, pojawiła się jako (późna) korekta i częściowa odpowiedź na tego rodzaju krytykę. Zdefiniowana jako 'kulturowe ramy, w których działa system-świat' (Wallerstein), geokultura miała być akceptowana zarówno przez elity, jak i przez większość mas, będąc uważana za skutek rewolucji francuskiej:

'W przypadku nowoczesnego systemu-świata, […] jego geokultura pojawiła się wraz z rewolucją francuską, a następnie zaczęła tracić powszechną akceptację wraz z rewolucją światową z 1968 roku. Kapitalistyczna gospodarka-świat działa od szesnastego wieku. Funkcjonowała jednak przez trzy stulecia bez żadnej mocno ugruntowanej geokultury. Oznacza to, że od XVI do XVIII wieku nie obowiązywał żaden zbiór wartości i podstawowych zasad w kapitalistycznej gospodarce-świecie, który byłby aktywnie popierany przez większość kadr i biernie akceptowany przez większość zwykłych ludzi' (Wallerstein).

W przeciwieństwie do statycznego poglądu na społeczeństwo, który panował do końca XVIII wieku, Wallerstein argumentował, że rewolucja francuska zdołała narzucić nową ideę, że zmiana polityczna jest czymś normalnym. Czyniąc to, okazała się o wiele bardziej udana niż rewolucja angielska lub wcześniejsza reformacja i kontrreformacja, które, w kategoriach globalnych, wykazywały raczej ograniczony wpływ lokalny. Z kolei fundamentalna transformacja kulturowa następująca w wyniku rewolucji francuskiej odbiła się echem w całej kapitalistycznej gospodarce-świecie: w rewolucji zniewolonych na Haiti, w (nieudanych) ruchach niepodległościowych w Irlandii i Egiptu przeciwko - odpowiednio - Anglii i Imperium Osmańskiemu, a także w pierwszej fali dekolonizacji w obu Amerykach (Wallerstein). Ponieważ myśl oświeceniowa postulowała rozwój i powszechny postęp jako naturalne rezultaty ewolucyjnych zmian, wprowadzanie w życie normalnych zmian – takiej, jaką zakładano w odniesieniu do krajów rdzenia – zostało zinterpretowane jako 'zwiększona homogenizacja świata, w wyniku której harmonia powstanie z zaniku rzeczywistych różnic' (Wallerstein). Tak więc uniwersalistyczna ideologia, która promowała wolność, równość i braterstwo dla wszystkich obywateli, rozwinęła się w XIX wieku wraz z rasizmem i seksizmem odpowiedzialnymi za ograniczanie tych samych praw dla osób niebędących obywatelami, jak i dla tych uważanych za mniej rozwiniętych, nowoczesnych lub cywilizowanych niż głosiła norma. Chociaż Wallerstein ostatecznie ujął geokulturę systemu-świata jako zbiór ideologii składających się z uniwersalizmu z jednej strony oraz rasizmu i seksizmu z drugiej, nie uważał jej za nadbudowę, ale wręcz przeciwnie, za leżącą u podstaw ekonomicznej bazy i kształtującej ją, tzn. za jej 'podglebie' (Wallerstein). Pojęcie to dobrze współgrało z apelem feministycznych teoretyczek utrzymania się o włączenie 'poglądów z dołu', zpropozycją feministek z Trzeciego Świata dotyczącą przepisania historii niewolnictwa i kolonializmu z 'pozycji opozycyjnych' (Mohanty) oraz rosnącą liczbą 'usytuowanych teorii' rasy i płci, które wysunęły na pierwszy plan roszczenia poznawcze w latach 80. i 90. W konsekwencji, włączenie aspektu geokulturowego miało umożliwić analizie systemów-światów uwzględnienie nie tylko nierówności w wymiarach ekonomicznych, ale także tych dotyczących przynależności etnicznej, rasy i płci.

Etnicyzacja siły roboczej

To podejście sprawdziło się najlepiej w przypadku przynależności etnicznej, rozumianej jako 'zestaw wspólnie podzielanych granic […] służących do umiejscowienia naszej tożsamości i naszej pozycji w państwie' (Quijano i Wallerstein). Ponieważ wszystkie państwa, które powstały wraz z europejską ekspansją kolonialną w Ameryce, były nowymi tworami, tak samo jak wszystkie główne kategorie etniczne, które były powiązane z pozycją suwerennych państw  w systemie międzypaństwowym i grup społecznych w państwach. Tak więc, podczas gdy prostacka hierarchia społeczno-kulturowa między Europejczykami i nie-Europejczykami odzwierciedlała ekonomiczną i polityczną różnicę sił między krajami kolonizatorów i kolonizowanymi, to różne kategorie etniczne w każdym państwie odzwierciedlały i jednocześnie uzasadniały podział pracy wytworzony w wyniku kolonialnej okupacji Ameryk: niewolnictwo dla czarnych Afrykanów, różne formy poddaństwa dla rdzennych Amerykanów i praca kontraktowa dla białej europejskiej klasy robotniczej. Ponieważ zarówno granice państwowe, jak i etniczne zmieniały się w czasie, te wczesne formy podziału etnicznego kształtującego pozycję w hierarchii pracy ulegały przekształceniom, aby dopasować je do wymogów ekonomicznych określonych kontekstów społeczno-historycznych. Spowodowało to zmniejszenie ilości kategorii etnicznych w momentach ostrego konfliktu społecznego, oraz ich zwiększenie w czasach ekspansji gospodarczej i narastania złożoności podziałów pracy. Niezależnie od takich zmian, podstawowy wzorzec, który Wallerstein nazwał 'etnicyzacją siły roboczej', był postrzegany jako mechanizm, który do dziś pozwala kapitalizmowi pogodzić dwa filary swojej geokultury: uniwersalizm i rasizm/seksizm, tj. ideologię równości i rzeczywistość nierówności. Tutaj również kluczową instytucją, która ułatwiała funkcjonowanie tego mechanizmu, było gospodarstwo domowe pracowników najemnych w niepełnym wymiarze godzin, jako bardziej skłonne do stosowania dodatkowych form dochodu w celu rekompensaty niskich płac niż w pełni sproletaryzowane gospodarstwo domowe:

'Ilekroć znajdujemy pracowników najemnych zlokalizowanych w różnych rodzajach struktur gospodarstw domowych, od tych lepiej opłacanych pracowników zlokalizowanych w bardziej >>sproletaryzowanych<< strukturach gospodarstw domowych do tych gorzej opłacanych usytuowanych w bardziej >>półsproletaryzowanych<< strukturach gospodarstw domowych, zauważamy, że tendencje obejmujące struktury gospodarstw domowych znajdują wyraz wewnątrz >>społeczności<< zwanych >>grupami etnicznymi<<. […] Nawet bez kompleksowych ram prawnych do egzekwowania tego stanu rzeczy, jak ma to miejsce w dzisiejszej Republice Południowej Afryki lub wczoraj w Stanach Zjednoczonych, wszędzie występuje bardzo wysoka korelacja między pochodzeniem etnicznym a zawodem - pod warunkiem, że >>zawód<< ujmujemy w bardzo szerokich, a nie bardzo wąskich kategoriach' (Wallerstein).

Korelacja ta okazała się potrójna, gdy rozpatrywano gospodarstwa domowe w ich roli jako agencji (pierwotnej) socjalizacji (Wallerstein i Smith). Poprzez socjalizację dzieci zgodnie z normami przynależności etnicznej i ciągłe wzmacnianie tych norm u dorosłych członków rodziny, gospodarstwa domowe przyjmują odpowiedzialność za szczególną tożsamość społeczną grup etnicznych, której państwowy system edukacji, związany uniwersalną zasadą równości wobec prawa, nie może prawnie egzekwować. W stopniu, w jakim tożsamość ta koreluje z normami dla określonych grup etnicznych, socjalizacja w kierunku większej lub mniejszej zależności od płac, większego lub mniejszego polegania na produkcji na własne potrzeby lub w kierunku różnych stopni aktywnego zaangażowania w działalność rynkową nie tylko wpływa na wybory dokonywane przez członków gospodarstwa domowego w odniesieniu do stosunków produkcji, w które wchodzą, ale także zapewnia niemerytokratyczną, a zatem antyuniwersalistyczną podstawę do uzasadnienia nierówności: kiedy przynależność etniczną można powiązać zarówno z danym rodzajem struktury gospodarstwa domowego, jak i ze sposobem, w jaki członkowie gospodarstwa domowego odnoszą się do całej gospodarki, dowody na słabe wyniki niektórych warstw etnicznych na rynku pracy wydają się być statystycznie udokumentowane (Quijano i Wallerstein).

Ciągłą etnicyzacja kategorii zawodowych zgodnie z bieżącymi potrzebami i legitymizacja, jaką ten proces nadawał nadmiernej eksploatacji większości siły roboczej, przyjęto jednak traktować jako przejawy rasizmu, a nie jako procesy zrozumiałe poprzez działanie etniczności jako takiej. Po pierwsze, rasizm był postrzegany jako kompromis systemu kapitalistycznego między potrzebą wdrażania dewaluacji pracy pewnych grup społecznych w celu zminimalizowania kosztów reprodukcji ich siły roboczej a ryzykiem protestów politycznych, jakie się z tym wiązały. Elastyczna etnicyzacja siły roboczej była zatem jedynie konkretną formą, w jakiej rasizm funkcjonował w kapitalistycznej gospodarce-świecie (Quijano i Wallerstein 1992: 551). Jednocześnie etnicyzacja wytworzyła dyskurs rasistowski, w którym zdewaluowane segmenty siły roboczej wydawały się ogólnie rasowo gorsze od tych dominujących, niezależnie od konkretnej hierarchii etnicznej, którą proces etnicyzacji wygenerował w poszczególnych lokalizacjach. Podczas gdy wyższy kraniec hierarchii obejmował głównie uprzywilejowany segment białych, a niższy kraniec - upośledzonych czarnych - to ciągłe (ponowna) wytwarzanie zreifikowanych bytów rasowych i etnicznych charakteryzowało kapitalizm jako system rasistowski:

'Niektóre grupy mogą doświadczać mobilności na drabinie społecznej; inne grupy mogą zniknąć lub łączyć się z innymi; podczas gdy jeszcze inne rozpadają się i rodzą się nowe. Ale zawsze są tacy, którzy są 'czarnuchami'. Jeśli nie ma czarnych lub jest ich zbyt mało, aby odegrać tę rolę, można wymyślić >>białych czarnuchów<<'. (Wallerstein)

Perspektywa systemów-światów nie oferowała zatem żadnych ram analitycznych do rozdzielenia rasy od przynależności etnicznej i oddzielenia wynikających z nich relacji nierówności. Podczas gdy rzeczywiście konceptualizowała przynależność etniczną (jako kategorię) jako chronologicznie uprzednią wobec rasizmu (jako pewnej ideologii), ten ostatni był postrzegany jako implicite włączony w przynależność etniczną począwszy od XVI wieku, choć wyraźnie sformułowany dopiero w XIX wieku jako cecha definiująca rodzącą się geokulturę systemu (Quijano i Wallerstein). W terminologii systemów-światów rasizm pozostał zatem ideologią. Jako taki niósł on ze sobą praktyczne skutki zależnie od swojej funkcjonalności dla systemu kapitalistycznego, ale nie był analizowany jako systemowa praktyka, tj. jako urasowienie, ani jako odrębne zjawisko, czyli jako nierówność rasowa.

W takim stopniu, w jakim seksizm stanowił, obok rasizmu, kontrapunkt uniwersalizmu – jako jedna z kluczowych ideologii systemu, wytworzona w celu minimalizacji kosztów pracy, jak również ryzyka niepokojów politycznych – to samo dotyczyło płci. Jednocześnie założenie teorii systemów-światów, że kapitalistyczna produkcja nierówności płciowej miała miejsce głównie w wyniku procesu ugospodynnienia, wpłynęło na rozmaite debaty na temat anomalii rozwoju kapitalistycznego: patriarchalne relacje w gospodarstwie domowym były uważane za konstytutywny składnik nowoczesnej gospodarki-świata, a nie pozostałość po wcześniejszym etapie rozwoju. W przeciwieństwie do marksistowskich i feministycznych badaczek, które próbowały połączyć ze sobą rozumienie kapitalistycznego wyzysku pracy i patriarchalnego podporządkowania kobiet, postrzegając kapitalizm i patriarchat jako dwa odrębne i sprzeczne ze sobą systemy wyzysku, analitycy systemów-światów twierdzili, że 'nasza rekonceptualizacja gospodarstwa domowego stawia kwestię podporządkowania kobiet w centrum każdego opisu akumulacji w skali światowej' (Smith i współpracowniczki). Jednak w tym punkcie, podobnie jak w przypadku rasizmu, bilans nie jest jednoznaczny: z jednej strony, koncepcje ugospodynnienia i gospodarstwa domowego opisywały wytworzenie ekonomicznej roli gospodyni domowej zarówno w jej historycznym wymiarze, jak i w jej współczesnych empirycznych przejawach, a także funkcję nienajemnej i nieodpłatnej pracy dla kapitalizmu. Z drugiej strony, dalsze aspekty nierówności płciowej poza gospodarstwem domowym, jak również dystrybucja dóbr i władzy wewnątrz niego, pozostały nierozwiązane.

Upłciowienie jako półproletaryzacja

Pomimo nowatorskiego skupienia się na historycznej naturze patriarchatu i jego osadzeniu w kapitalizmie, perspektywa płci promowana przez analizę systemów-światów miała niewielki wpływ na współczesne badania feministyczne, marksistowskie lub inne. Podobnie, wpływu dorobku systemów-światów nad płcią i dialogu z feministycznymi teoretyczkami utrzymania ze szkoły z Bielefeld pozostał w dużej mierze ograniczony do badań nad gospodarstwami domowymi podjętych w latach 80. i 90. XX wieku, co skłoniło krytyków analizy systemów-światów do potępienia jej ślepoty na problematykę płci zaledwie dekadę później.

Częściowy powrót do strukturalnego – choć nie geokulturowego – wyjaśnienia, przedstawionego przez analizę systemów-światów w odniesieniu do nierówności płciowej, i jego dalsze rozwijanie, nastąpiło poprzez zaabsorbowanie tych teoretyków literaturę postkolonialną i feministyczną, tudzież ich krytyką. Postrzegając 'posttradycyjne' (tj. postmodernistyczne, poststrukturalistyczne i postkolonialne interwencje feministek) lat 80. i 90. jako odpowiedzialne za zastąpienie ekonomii politycznej polityką tożsamości w ujmowaniu relacji genderowych, a teorię 'podwójnych systemów' jako odpowiedzialną za oddzielenie kapitalizmu od patriarchatu, feministyczne badaczki systemów-światów weszły w sojusz z rosnącą rzeszą krytyków – głównie marksistowskich. Uważały jednak, że konkretny metodologiczny, jak również teoretyczny wkład analizy systemów-światów, a nie ekonomii politycznej w szerszym ujęciu, dostarcza klucza marksistowskiej ramie analitycznej globalnej nierówności płciowej, która wykroczyłaby poza ahistoryczne, zdepolityzowane i esencjalistyczne podejścia do płci, tak powszechne w badaniach nad kobietami i w teoriach feministycznych. Zmiana jednostki analizy, zarówno na poziomie gospodarki-świata, jak i na poziomie gospodarstwa domowego, była postrzegana jako jedna z centralnych interwencji w tym celu. Rezultatem było, ponownie, skupienie się na dynamice stojącej za procesami nierówności, a nie na statycznych kategoriach nierówności.

Opierając się na nowszych pracach feministycznych teoretyczek utrzymania, kilku autorów argumentowało, że definicja gospodarstw domowych jako jednostek zbiorowego pozyskiwania dochodów, chociaż kluczowa w identyfikacji pracy na rzecz utrzymania jako pracy (produktywnej, kapitalistycznej), przesłoniła problematykę nierówności dochodów i pozycji społecznej między członkami gospodarstwa domowego. Co więcej, odwróciła uwagę od niedochodowych działań gospodarczych, takich jak zbieranie wody lub drewna opałowego, a także od łączenia zasobów niematerialnych, takich jak zdolność reprodukcyjna kobiecego ciała, wiedza medyczna kobiet lub ich emocjonalna praca opiekuńcza. Zapewniając utrzymanie gospodarstwa domowego, te charakterystyczne, nieodpłatne działania bezpośrednio dotowały kapitał, tj. były rodzajami zasobów, a nie dochodów.

Według Sheili Pelizzon jedną ze struktur, która umożliwiła przeniesienie kosztów reprodukcji pracowników najemnych z przedsiębiorstwa kapitalistycznego (lub państwa) na gospodarstwo domowe, było upłcioowienie – 'społecznie stworzony podział, który niósł ze sobą pojęcie hierarchii wykraczającej poza wszystkie kategorie społeczne i klasy ludzi'. Jego instytucjonalizacja nastąpiła równolegle z kształtowaniem się kapitalistycznej gospodarki-świata w 'długim wieku XVI', w trakcie którego włączanie coraz bardziej skolonizowanych obszarów jako części peryferyjnych systemu i odpowiadający temu wzrost kosztów produkcji w handlu dalekobieżnym spowodowały obniżenie płac w Europie z jednej strony, a poszukiwanie taniej siły roboczej zarówno w Europie, jak i w jej koloniach z drugiej. Konstrukcja pracy kobiet jako niepracy i ustanowienie niewolnictwa plantacyjnego były rozwiązaniami tych zmieniających się okoliczności gospodarki-świata. Zgodnie z równolegle badaniami feministek zajmujących się utrzymaniem, dotyczących tak wyzysku kobiet, jak i wyzysku kolonii przez patriarchalny kapitalizm (Mies), upłciowienie nie ograniczało się ani do podporządkowania kobiet, ani ani do ekonomicznego wymiaru ich zdominowania. Zamiast tego, proces ów postrzegano jako obejmujący trzy konstytutywne i uzupełniające się aspekty: prawną i ekonomiczną marginalizację kobiet poprzez ich częściowe wykluczenie z zawodów, rzemiosła i handlu przynoszącego wysokie zyski; odmawianie kobietom dostępu do przestrzeni publicznej i - w konsekwencji - relegowanie ich do zajęć domowych; oraz społeczną konstrukcję kobiet jako intelektualnie słabych, moralnie rozwiązłych i wymagających nadzoru (Pelizzon). 

Logika stojąca za tym ostatnim punktem, odnosiła się do większego procesu, który feministyczne badaczki wielokrotnie identyfikowały jako oddzielenie Człowieka od Natury (Ortner i Whitehead; Merchant; Mies i Shiva). Oddzielenie to ściśle podążało za kartezjańską zasadą radykalnego podziału między umysł a materię i uzasadniało mianowanie mężczyzn 'panami i posiadaczami natury'. Ta sama logika umieszczała również kategorie społeczne skonstruowane jako naturalne pod kontrolą tych skonstruowanych jako kulturowi w odpowiadającej parze binarnej. Oprócz kobiet i pracy kobiet, upłciowienie rozumiane jako wpisywanie w naturę, pociągało za sobą dodatkowo kategoryzację dzieci, osób starszych, niebiałych obu płci, biednych i poddanych kolonialnych jako 'niegodnych zaufania, niekompetentnych, słabych, lękliwych, nieodpowiedzialnych, potrzebujących kontroli, a więc uzasadniało ich podatność na wyzysk i niezasługiwanie na gratyfikację. (Biali) mężczyźni byli zazwyczaj klasyfikowani, jako przeciwieństwo tych cech – inteligentni, silni, uzdolnieni – a oni i praca, którą wykonują, była zwykle uznawani za godną nagrody, choć w różnym stopniu' (Pelizzon).

Poprzez skupienie się na wszechobecnej logice epistemicznej, modelującej struktury ekonomiczne systemu, konceptualizacja upłciowienia w perspektywie systemów-światów zbliżała się raczej do pojęcia intersekcjonalności rozwijanego przez feministki radykalne (Crenshaw, Hill Collins), niż do tego, jak 'upłciowienie' i 'ugenderowienie' rozumiały interakcjonistki społeczne, pomimo terminologicznych podobieństw względem tych ostatnich. Wynikało to przede wszystkim ze strukturalnego poziomu analizy: modele interakcjonistyczne podkreślały produkcję i reprodukcję płci i nierówności płciowej na poziomie indywidualnym lub instytucjonalnym, co oznacza, że śledziły proces upłciowienia co najwyżej do poziomu mikro- lub mezostrukturalnego. W przypadku feministek radykalnych rzecz miała się odwrotnie: dostrzegając systemowy epistemologiczny fundament w postaci dychotomicznej logiki upłciowienia i urasowienia, który powiązały zarówno ze strukturami poznawczymi dyskursu naukowego, jak i codziennymi praktykami społecznymi charakterystycznymi dla kapitalizmu, proponowały one analizę w dużej mierze metastrukturalną. Jednakże, będąc narzucana przez państwo, jak również reprodukowana instytucjonalnie, logika ta spływała na poziom makro i mezo:

'W ramach dychotomicznej logiki zjawiska społeczne i naturalne są klasyfikowane i dzielone na opozycyjne kategorie: biały/czarny, inteligentny/głupi, bogaty/biedny, mężczyzna/kobieta, racjonalny/emocjonalny [ … ], pan/niewolnik, heteroseksualny/homoseksualny, dorosły/dziecko i nauka/nienauka. Konstrukcja normalne/dewiacyjne znamionuje całe to przedsięwzięcie. Co więcej, te opozycyjne kategorie przecinają się, tak że cechy po uprzywilejowanej stronie tych dychotomii łączą się ze sobą, składając się na 'normalność'. 'Prawdziwi' mężczyźni, na przykład, są konstruowani jako biali, inteligentni, bogaci, racjonalni, panujący i potencjalnie naukowi. Natomiast te grupy, które uważa się za najbardziej oddalone od normy […], stają się deprecjonowane. Reprezentacje i praktyki skierowane do kobiet afroamerykańskich, mężczyzn afroamerykańskich, białych kobiet i innych grup zależą od różnych wzorców zbieżności dychotomii […], odróżniających je od elitarnych białych mężczyzn jako zasadniczo normalnej i normatywnej grupy' (Hill Collins).

Jednakże, w konceptualizacji płci w ramach teorii systemów-światów nacisk kładziono zdecydowanie na funkcje ekonomiczne, a nie na generowane przez nie aparat epistemiczny. Upłciowienie było tu postrzegana jako właściwy sposób wyjaśnienia pojawienia się gospodarstw domowych jako instytucji opartych na płciowym podziale pracy między męską pracą najemną a żeńską działalnością nastawioną na utrzymanie. Zamiast reprezentować logiczną konsekwencję proletaryzacji na dużą skalę i powstania rodziny nuklearnej zależnej od płacy rodzinnej w następstwie proletaryzacji – jak miało to miejsce w ortodoksyjnej teorii marksistowskiej – gospodarstwa domowe z podziałem płciowym pojawiły się jako strukturalne rozwiązanie mające na celu utrzymanie płac na niskim poziomie, bez destabilizacji systemu. Z jednej strony, poprzez ograniczenie kobiet do prac domowych, ekonomiczna i społeczna polaryzacja między płciami zmniejszyła konkurencję na rynku pracy najemnej o połowę i zrzuciła część kosztów reprodukcji na pracę na rzecz utrzymania – tj. zminimalizowała koszty pracy dla kapitału; z drugiej strony, polityczne wykluczenie kobiet z domeny publicznej przeniosło napięcia społeczne ze sfery publicznej do prywatnej, tj. podważyło solidarność klasową i w ten sposób zminimalizowało ryzyko niepokojów politycznych (Pelizzon).

Przenosząc uwagę na sposoby, w jakie upłciowienie działało wewnątrz i na zewnątrz gospodarstwa domowego, Wilma Dunaway zwróciła się ku koncepcji półproletariackiego gospodarstwa domowego jako jednego z najważniejszych mechanizmów, poprzez które nadwyżka wytworzona w produkcji nietowarowej była przywłaszczana przez kapitał (Wallerstein). Początkowo stosowane w wyjaśnieniu etnicyzacji siły roboczej, półproletariackie gospodarstwo domowe było terminem zbiorczym dla odróżniania gospodarstw domowych, które musiały łączyć dochód z pracy z kilkoma innymi formami dochodu, aby związać koniec z końcem (postrzegane jako dominujący typ gospodarstw domowych na świecie) – od bardziej zamożnych, ściśle proletariackich gospodarstw domowych:

'Widziane z perspektywy nabywcy pracy najemnej, lepiej jest, by - przy zachowaniu innych czynników - zatrudniać osoby, które są mniej, a nie bardziej zależne od dochodu z pracy (nazwijmy takie gospodarstwa domowe gospodarstwami domowymi półproletariackimi). Pracownik najemny w półproletariackim gospodarstwie domowym jest bardziej skłonny zaakceptować niską płacę realną, ponieważ może założyć, że poprzez autowyzysk, inne kompensujące formy dochodu będą dla niego dostępne. Im bardziej proletariackie (czyli zależne od płacy) jest gospodarstwo domowe, tym bardziej indywidualny pracownik najemny zmuszony jest żądać wyższych płac realnych (tzw. płacy godziwej)' (Wallerstein i Smith).

Aby uczynić widocznym wkład kobiet w proces produkcji, Dunaway argumentowała, że ​​konieczne jest jednak powiązanie wyzysku półproletariackich gospodarstw domowych z analizą kapitalistycznych łańcuchów towarowych: podczas gdy łańcuchy towarowe są głównym mechanizmem regulującym nierówną wymianę na poziomie globalnym, struktury gospodarstw domowych zapewniają maksymalną eksploatację niedopłacanej i nieodpłatnej pracy między węzłami w łańcuchu, jak również w obrębie poszczególnych węzłów, tj. są one 'mikrokosmosami strukturalnych nierówności kapitalistycznego systemu-świata' (Dunaway). W trakcie włączania nowych obszarów do systemu, ten 'podwójny rejestr' globalnej i lokalnej dynamiki odpowiednio pociągnął za sobą dwie dialektyczne strategie rekrutacji pracowników: proletaryzację (męskich) pracowników najemnych do kapitalistycznej produkcji towarowej z jednej strony, i półproletaryzację kobiet do nieodpłatnych, głównie reprodukcyjnych działań z drugiej strony (Dunaway). Zaowocowało to kilkoma wzorcami dystrybucji pracy kobiet, płatnej i niepłatnej w dwudziestym wieku, zgodnie ze strukturalnym umiejscowieniem w kapitalistycznej gospodarce-świecie: podczas gdy praca najemna jest charakterystyczna dla kobiet w centrum, tylko stopniowo staje się źródłem dochodu dla kobiet na peryferiach, z których większość wciąż dostarcza nieodpłatnych nakładów pracy do procesu produkcji – jak poprzez drobną produkcję towarową lub pracę akordową – oprócz otrzymywania (niskich) wynagrodzeń. Z drugiej strony praca niepłatna, choć nadal powszechna na całym świecie, ma tendencję do angażowania wykwalifikowanej lub umysłowej pracy w centrum i przeważnie niewykwalifikowanej lub nisko wykwalifikowanej pracy fizycznej na peryferiach – albo w formie przemysłowej pracy domowej, albo gromadzenia zasobów.

Biorąc pod uwagę centralną rolę, jaką zasoby naturalne odgrywają w pracy zarobkowej kobiet, od rodzenia i wychowywania dzieci po produkcję i przetwarzanie żywności, dewaluacja całego kontinuum 'kobiety/praca/natura' w kapitalizmie pozwala na uczynienie wkładu ekonomicznego kobiet w cały łańcuch towarowy strukturalnie niewidocznym (Dunaway). Innymi słowy, konkretna forma, jaką przyjmuje epistemiczna zasada upłciowienia w przypadku pracy kobiet, to ich stała półproletaryzacja:

'Ponieważ akumuluje większe zyski kosztem kobiet, system-świat nie dąży do przekształcenia kobiet w pracownice najemne. System osiąga maksymalne zyski dzięki półproletaryzacji kobiet i przerzucaniu na kobiety i gospodarstwa domowe większości kosztów produkcji towarowej' (Dunaway).

Jako struktura reprodukcji hierarchii kapitalistycznych, upłciowienie w ogólności i półproletaryzacja w szczególności spełniały te same funkcje, które Wallerstein opisał jako odnoszące się zarówno do rasizmu, jak i seksizmu, tj. obniżania kosztów produkcji przy jednoczesnym minimalizowaniu ryzyka politycznych zakłóceń. Z jednej strony Pelizzon i Dunaway podzielały pogląd teoretyczek utrzymania na temat ugospodynnienia jako dominującej tendencji współczesnego kapitalizmu. Z drugiej strony jednak postrzegały rzeczywiste wyłonienie się figury gospodyni domowej jako późny krok w trwającym od wieków procesie upłciowienia, który, podobnie jak w modelu Claudii von Werlhof, obejmował ciągłą dewaluację działań związanych z utrzymaniem i pracą reprodukcyjną. Ich podejście było zatem również zgodne z rozbudowaną argumentacją Marii Mies, opisującą sposób, w jaki wyłonienie się ideału gospodyni domowej i matki w Europie i USA w następstwie ekspansji kolonialnej Europy miało za swój odpowiednik zniewolenie kobiet w afrykańskich, azjatyckich i karaibskich posiadłościach kolonialnych Europy. W koloniach cukrowych aktywne zniechęcanie zniewolonych kobiet do zostawania matkami było integralną częścią tego podwójnego ruchu wpisywania kobiet w naturę. Tak więc podczas tak zwanej rewolucji cukrowej, która rozpoczęła się około 1760 r. i trwała ponad wiek, majątki plantacyjne przeszły od małych gospodarstw z niewielką liczbą niewolników, którzy rozmnażali się naturalnie, do dużych plantacji z dużą populacją niewolników. Ze względu na siłę roboczą 'traconą' podczas ciąży i karmienia piersią przez zniewoloną kobietę, dla właścicieli niewolników tańsze stało się kupowanie kolejnych jeńców jako niewolników niż pozwalanie na rodzenie dzieci zniewolonym matkom. 'Lokalna hodowla' zaczęła być wspierana dopiero po zniesieniu handlu niewolnikami:

'Te ponad sto lat, kiedy niewolnice na Karaibach nie były ani żonami, ani matkami to dokładnie ten sam okres, w którym kobiety europejskiej burżuazji zostały udomowione i ideologicznie zmanipulowane, aby bycie żonami i matkami stało się ich >>naturalnym<< powołaniem […]. Podczas gdy jedna grupa kobiet była traktowana jako czysta siła robocza, źródło energii, druga grupa kobiet była traktowana wyłącznie jako >>nieproduktywne maciory<< (Mies)'.

Niezależnie od tego, czy zdefiniuje się go jako upłciowienie, półproletaryzację czy ugospodynnienie, proces opisany we wszystkich trzech podejściach miał na celu zidentyfikowanie związku przyczynowego w obrębie patriarchalno-kapitalistycznego sposobu produkcji, w którym naturalizacja kobiet na terenach kolonizowanych następowała równolegle i w ścisłym związku z cywilizowaniem europejskich kobiet, co doprowadziło do tego, co Mies nazwała 'dwustronnym procesem kolonizacji i ugospodynnienia' (Mies). Wspólnym mianownikiem tych trzech podejść był pogląd, że dewaluacja kobiet i natury, która ostatecznie doprowadziła do społecznej i kulturowej niewidzialności wkładu ekonomicznego kobiet, była podyktowana kapitalistyczną logiką maksymalizacji akumulacji zysku. W przeciwieństwie do większości podejść feministyczno-materialistycznych, ta logika była rozumiana jako działająca w okresie długiego trwania nowoczesnego kapitalizmu, tj. od czasu europejskiej ekspansji kolonialnej w XVI wieku, a także na poziomie całej kapitalistycznej gospodarki-świata – a nie tylko poszczególnych państw narodowych.

Skupienie się na upłciowieniu jako formie półproletaryzacji wykraczało jednak poza wyjściowo przyjmowaną w koncepcji systemu-świata rolę, jaką seksizm odgrywał w procesach ugospodynnienia. Podkreślając, że kapitalizm nie tylko przerzucił na kobiety koszty reprodukcji siły roboczej i subsydiowania dochodów z pracy, zwrócono także uwagę na większe koszty i ryzyko niż te przerzucone na mężczyzn (Dunaway). Ponieważ kobiety i ich praca są niedoszacowane, nie tylko muszą pracować dłużej niż mężczyźni za tę samą płacę, ale stanowią także większą część biednych na świecie, ponosząc w ten sposób większe ryzyko zdrowotne i ekologiczne. Jak już udokumentował to Sidney Mintz w odniesieniu do wzorców konsumpcji żywności w okresie industrializacji, w gospodarstwach domowych niższej klasy lub peryferyjnych, kosztowne produkty białkowe są nieproporcjonalnie często przydzielane dorosłym mężczyznom, a następnie dzieciom płci męskiej. Wpływ globalnych deficytów ekologicznych prowadzących do niedoborów żywności i wody jest zatem znacznie większy dla kobiet i dziewcząt, co łatwo ilustrują najnowsze dane Banku Światowego i Azjatyckiego Banku Rozwoju, dotyczące niedożywienia i śmiertelności dzieci.

Teoretycznie obudowane podejścia do kwestii upłciowienia jako formy półproletaryzacji potwierdzają zatem dowody statystyczne dotyczące nierówności płciowej, podniesione w ostatnich dekadach przez ekofeminizm, regionalne badania nierówności i Bank Światowy, które często podsumowują takie wyniki pod nagłówkiem 'feminizacja ubóstwa'. Jednak analizy upłciowienia nie uważają tego zjawiska za nowe, ale wiążą go z pojawieniem się kapitalizmu agrarnego i przypisują mu znaczenie strukturalne. Globalne napięcia ekologiczne w chwili obecnej są postrzegane jako wpływające na rdzeń, półperyferie i peryferie w różny sposób; wzorce łączenia zasobów i dochodów gospodarstw domowych według płci są postrzegane jako bardzo zróżnicowane w zależności od hierarchii płci panującej w momencie włączenia danego regionu do kapitalistycznej gospodarki-świata. Niemniej jednak, dla teoretyków systemów-światów zajmujących się upłciowieniem, głównym podziałem wyjaśniającym globalną nierówność jest podział na mężczyzn i kobiety, a nie rdzeń i peryferie. Dotyczy to wszystkich poziomów łańcucha towarowego, zaczynając od gospodarstwa domowego:

'Jeśli mamy uchwycić funkcjonowanie gospodarstwa domowego, musimy uznać, że wśród wyzyskiwanych są dwie klasy ludzi: podwójnie wyzyskiwani (kobiety) i ci, którzy są zarówno wyzyskiwaczami, jak i wyzyskiwanymi (mężczyźni). Traktowanie wszystkich gospodarstw domowych peryferyjnych tak, jakby nie było różnic płciowych w doświadczaniu nierówności, oznacza ignorowanie najgorszych skutków systemu-świata' (Dunaway).

Skupienie się na podwójnym wyzysku kobiet na poziomie całej gospodarce-świata jest samo w sobie obosieczne. Podczas gdy pomaga ugruntować zróżnicowany pogląd na nierówności na peryferiach zamiast promować spolaryzowany opis struktur nierówności po linii centrum-peryferia, jednocześnie całkowicie traci z oczu rolę rasy i pochodzenia etnicznego w tym procesie. Upłciowienie, w sformułowaniu Sheili Pelizzon, miało obejmować wspólne uciskanie grup społecznych według płci, rasy, pochodzenia etnicznego, wieku i sprawności fizycznej. Jednak reinterpretacja równoległych procesów (głównie męskiej) proletaryzacji i (głównie żeńskiej) półproletaryzacji prowadząca do nakreślenia ​​linii podziału 'mężczyźni kontra kobiety', nadmiernie podkreśla wymiar płci ze szkodą dla wszystkich innych. Dunaway wpadła więc w tę samą pułapkę, za zignorowanie której krytykowała inne propozycje polegające na łączeniu wymiarów nierówności i sprowadzaniu odpowiadających im procesów do wspólnego mianownika, tak jak uczynił to Wallerstein z etnicyzacją siły roboczej i sprowadzeniem jej do półproletaryzacji pracy kobiet. Sprowadza się to do rezygnacji ze znacznego potencjału tkwiącego w pojęciu geokultury jako zbioru ideologii obejmujących rasizm obok seksizmu, oraz napięć z ideologiczną zasadą systemu: uniwersalizmem.

(...) Jak szczegółowo opisano to powyżej, pojęcie geokultury u Wallersteina obejmowało pogląd, że rasizm i seksizm w obecnej formie pojawiły się w wyniku politycznego projektu dziewiętnastowiecznego liberalizmu w krajach centralnych: głoszącego powszechne prawa człowieka, przy jednoczesnym pozbawieniu ich tych uznawanych za 'klasy niebezpieczne' w rdzeniu – do których zaliczały się kobiety, analfabeci i osoby bez własności – a także 'barbarzyńców' żyjących poza rdzeniem, których dokładna hierarchia była bardziej złożona:

'Kim byli >>barbarzyńcy<<? To z pewnością ludy kolonialne; dla białych, to czarni i żółci; dla Zachodu, to Wschód; dla >>historycznych<< narodów Europy Zachodniej,  to >>niehistoryczne<< narody Europy Wschodniej; dla chrześcijan, to Żydzi. Od samego początku prawa człowieka >>cywilizowanych<< narodów opierały się na założeniu, że były one rzeczywiście >>cywilizowane<<. Dyskurs imperializmu był drugą stroną tej monety. […] Wynikało z tego, że wszelkie >>prawa ludów<< były zarezerwowane dla kilku konkretnych ludów i w żadnym wypadku nie były prawami wszystkich innych ludów. […] W związku z tym, w XIX wieku te dwa sformułowania praw znalazły się w bezpośrednim konflikcie ze sobą; nie było sposobu, aby świat mógł mieć oba' (Wallerstein).

M. Boatca, Global Inequalities Beyond Occidentalism, Burlington and Surrey 2015.