Polish Popular History without the commons / Historia ludowa Polski bez dóbr wspólnych

Polish Popular History without the commons 

"Polish historians writing about the premodern rural economy in the first half of the twentieth century and then in the communist period tended to bring the political emancipation of Polish peasants to the foreground of their studies and sought the traces of class struggle in historical sources from the pre-industrial era. Consequently, all those historians paid considerable attention to the problem of mutual relations between landlords, representing the privileged, and their subjects, representing the oppressed. They primarily based their research on court records that documented legal disputes over land resources. Beyond that, available primary sources would also allow historians to conduct comprehensive studies of the commons in Poland, but, unfortunately, no attempt has been made so far. The more or less successful efforts of rural communities to preserve the commons have been mentioned by many historians on the margins of other discussions, but this is not enough to present the problem synthetically. The question of the commons in Poland remains largely neglected by historians. Our knowledge of the commons in late medieval and early modern Poland is, at this stage, best summarised by Burszta writing that ‘neither sołtys, nor landlords were able to destroy the institution of nawsie. It survived, although substantially reduced in size, and so did the custom of the communal use of the land and its resources'. 

Historians distinguish between two types of commons: skotnice/wągrody and nawsie. Skotnice was a name used in Little Poland, while in other regions the name wągrody was preferred to refer to a fenced pasture used by the whole village community. According to Stefan Chmielewski, skotnice/wągrody ‘were used to graze cattle, horses and pigs, tended and guarded by shepherds whose wages were paid by all villagers’. 

Jan Gerlach notes that there must have been a close correlation between the existing commons and the layout of fields and buildings in villages as well as natural features of the area. In his studies he shows that access to water (pond, river, stream) was a decisive factor in determining the location of nawsie. Nawsie was a piece of undivided land serving a variety of purposes. Part of it was wasteland known as agri inutiles, but most of it played a significant economic role in the life of a village. Primary sources use the following terms to refer to nawsie: campita (compita), exitium, exitorium commune, exitus, medietas villae, planicies communis, planicies villae, superficies, vicus, willa, villa communis, villagium, villamentum (villimentum). 

The surviving documents yield information about conflicts between village owners and members of the village self-government representing the interests of the whole community. These documents show that villagers were not defenceless and were not always fighting a losing battle. 

It is indisputable that the commons with their meadows, pastures, forests and a central square played a significant role in the peasants’ economy, especially in husbandry. Bohdan Baranowski claims that here the community of peasants shared common pastures and meadows as well as acres of fallow land belonging to individual peasants. The commons were used not only for communal cattle but also for pig and horse grazing. In the Subcarpathian region, the commons were used as pastures for sheep. 

Much less information is available about the uses of forests at the disposal of the whole village community. The proportion of forests in the commons was smaller than in the lands belonging to the manor or to individual peasants and their economic significance for the community was probably also smaller. Instead, from the late middle ages, location privileges included regulations guaranteeing the right of peasants to exploit manorial forests. They were allowed to cut trees there or to hunt birds, but they were expected to pay a special rent in return called gajowe. 

A characteristic feature of settlement on the territory of nawsie was the so called wspólnictwo (co-operation). Originally, wspólnictwo was connected with inheritance patterns, e. g. when two brothers lived and worked together on one farm. In eighteenth-century Little Poland village communities often extended the acreage of arable land by turning communal fallow lands into gardens or small allotments for their ‘co-operators’. 

The fact that the commons were exempt from taxes paid by peasants to the landlord and the state was the reason why they were not mentioned in inventories and tax records – a factor that seriously hinders research. Another problem is the lack of data from land surveys. As a result, historians writing about manorial and peasant economy concentrated on the amount of arable land at the disposal of peasants and the lord of the manor, ignoring the problem of the commons or limiting themselves to descriptions of common pastures and meadows based on the common-sense speculation that peasants must have used and controlled these lands collectively".

P. Guzowski, The Commons in Late Medieval and Early Modern Poland. An Unattended Historical Phenomenon, "Jahrbuch für Geschichte des ländlichen Raumes" 12 (2015).

Historia ludowa Polski bez dóbr wspólnych

„Polscy historycy piszący o przednowoczesnej gospodarce wiejskiej w pierwszej połowie XX wieku, a następnie w okresie komunizmu, na pierwszy plan wysuwali polityczną emancypację polskich chłopów i doszukiwali się w źródłach historycznych śladów walki klasowej. W związku z tym wszyscy ci historycy zwracali dużą uwagę na problem wzajemnych relacji między obszarnikami reprezentującymi uprzywilejowanych, a ich poddanymi, reprezentującymi uciśnionych, zaś swoje badania opierali przede wszystkim na aktach sądowych dokumentujących spory prawne o zasoby ziemskie. Poza tym dostępne źródła pierwotne pozwalałyby również historykom na poprowadzenie kompleksowych badań nad dobrami wspólnymi w Polsce, ale niestety do tej pory nie podjęto żadnej takiej próby. O mniej lub bardziej udanych wysiłkach społeczności wiejskich na rzecz zachowania dóbr wspólnych wspominało wielu historyków na marginesie innych dyskusji, ale to nie wystarczy, by przedstawić problem w sposób syntetyczny. Kwestia dóbr wspólnych w Polsce pozostaje w dużej mierze zaniedbywana przez historyków. Naszą wiedzę o tym, co wspólne w późnośredniowiecznej i wczesnonowożytnej Polsce najlepiej podsumowuje w obecnej sytuacji stwierdzenie Burszty, że 'ani sołtys, ani właściciele ziemscy nie byli w stanie zniszczyć instytucji nawsia. Przetrwała ona, choć znacznie uszczuplona, podobnie jak przetrwał zwyczaj wspólnego użytkowania ziemi i jej zasobów'. 

Historycy rozróżniają dwa typy dóbr wspólnych: skotnice/wągrody oraz nawsie. Skotnice to nazwa używana w Małopolsce, podczas gdy w innych regionach nazwę wągrody preferowano stosować do ogrodzonego pastwiska używanego przez całą społeczność wiejską. Według Stefana Chmielewskiego skotnice/wągrody 'służyły do ​​wypasu bydła, koni i świń, będąc doglądane i pilnowane przez pasterzy, których pensje płacili wszyscy wieśniacy'. 

Jan Gerlach zauważa, że ​​musiała istnieć ścisła korelacja między istniejącymi dobrami wspólnymi a układem pól i zabudowy na wsi oraz naturalnymi cechami terenu. W swoich badaniach pokazywał, że dostęp do wody (stawu, rzeki, potoku) był decydującym czynnikiem przy ustalaniu lokalizacji nawsia. Nawsie było kawałkiem niepodzielnego gruntu, który służył różnym celom. Część stanowiły nieużytki znane jako agri inutiles, ale większość z nich odgrywała znaczącą rolę gospodarczą w życiu wsi. W źródłach pierwotnych w odniesieniu do nawsia stosowane są następujące terminy: campita (compita), exitium, exitorium commune, exitus, medietas villae, planicies communis, planicies villae, superficies, vicus, willa, villa communis, villagium, villamentum (villimentum). 

Zachowane dokumenty dostarczają informacji o konfliktach pomiędzy właścicielami wsi a członkami wiejskiego samorządu reprezentującymi interesy całej społeczności. Z dokumentów tych wynika, że ​​wieśniacy nie byli bezbronni i nie zawsze toczyli przegraną bitwę. 

Bezsporne jest to, że dobra wspólne z ich łąkami, pastwiskami, lasami i centralnym placem odegrały znaczącą rolę w gospodarce chłopskiej, zwłaszcza w hodowli. Bohdan Baranowski twierdzi, że to właśnie w tym obszarze społeczność chłopska dzieliła wspólne pastwiska i łąki oraz akry ugorów należących do poszczególnych chłopów. Dobra wspólne były wykorzystywane nie tylko do wypasu wspólnego bydła, ale także do wypasu świń i koni. Na Podkarpaciu dobra wspólne były wykorzystywane jako pastwiska dla owiec. 

Mamy znacznie mniej informacji o użytkowaniu lasów, którymi dysponowała cała społeczność wsi. Udział lasów w dobrach wspólnych był mniejszy niż na ziemiach należących do folwarku czy do poszczególnych chłopów, a ich znaczenie gospodarcze prawdopodobnie również było mniejsze. Zamiast tego od późnego średniowiecza w przywilejach lokacyjnych znalazły się przepisy gwarantujące chłopom prawo do eksploatacji lasów folwarcznych. Mogli tam wycinać drzewa lub polować na ptaki, ale w zamian musieli płacić specjalny czynsz, które nazywał się 'gajowe'. 

Charakterystyczną cechą osadnictwa na terenie nawsia było tzw. wspólnictwo. Pierwotnie wspólnictwo związane było ze wzorcami dziedziczenia, m.in. kiedy dwaj bracia mieszkali i pracowali razem na jednym gospodarstwie. W XVIII-wiecznej Małopolsce gminy wiejskie często powiększały areał gruntów ornych, zamieniając komunalne ugory na ogródki lub małe działki dla swoich 'wspólników'. 

Fakt, że dobra wspólne były zwolnione z podatków płaconych przez chłopów właścicielowi ziemskiemu i państwu, był powodem, dla którego nie zostały wymienione w inwentarzach i ewidencji podatkowej – to czynnik poważnie utrudniający badania. Kolejnym problemem jest brak danych ze spisów katastralnych. W efekcie historycy piszący o gospodarce dworskiej i chłopskiej skoncentrowali się na ilości gruntów ornych będących do dyspozycji chłopów i pana dworskiego, ignorując przy tym problem dobra wspólnego lub ograniczając się do opisów wspólnych pastwisk i łąk opartych na zdroworozsądkowych spekulacjach, że chłopi musieli kolektywnie użytkować i kontrolować te ziemie".

P. Guzowski, The Commons in Late Medieval and Early Modern Poland. An Unattended Historical Phenomenon, "Jahrbuch für Geschichte des ländlichen Raumes" 12 (2015).