Commoning Labour Power into Social Factory of Reproduction / Uwspólnianie siły roboczej w społeczną fabrykę reprodukcji

Commoning Labour Power into Social Factory of Reproduction

"Explicit contributions to a debate about labour power as a commons are, nevertheless, rare. [Bengi] Akbulut attributes this to 'the dominant understanding of commons as fixed, and mostly physical, forms of wealth (e.g. ecological commons), rather than a conceptualization that envisions them as relational, dynamic and continuously (re)produced'.

(...) According to de Peuter and Dyer-Witheford, in cooperatives “the workplace is an organizational commons, the labour performed is a commoning practice, and the surplus generated, a commonwealth”. Their analysis of cooperatives remains, nevertheless, rather general. Despite the gap in research and the difficulties to decommodify labour power in societies with a capitalist mode of production, practices of labour as commoning exist, although they are mostly not self-defined as such.

In order to provide a more concrete idea of what commoning labour could look like, the focus of my analysis is on WREs: former capitalist companies that were closed down by their owners or went into bankruptcy leading to a workers’ occupation and a struggle to restart operations under collective and democratic self-management. The individual private property of the means of production is transformed into collective property with a social purpose and with no individual ownership.

(...) Traditional commoning practices have in part survived to this day, especially in the Global South. Although many are based on age-old customs, they should not be mistaken for residual traditions: they are self-organised systems of 'collective reproduction of life through daily practices' (De Angelis), adapted to the ever-changing circumstances of contemporary societies.

(...) To rule out that the fruits of the commons are appropriated by others in order to extract surplus value and that commons become a privilege reserved to a small and wealthy minority, it is necessary to tether the concept of the commons to equality.

(...) While 'capitalism has been a program for the commodification of everything” (Wallerstein), the commons tend to build spaces free of capital relations. It is 'this value struggle [which] lies at the heart of the commons’ potential as a social system and force that might overcome the hegemony of capital (De Angelis). Anti-capitalist commons, should function as autonomous spaces 'from which to reclaim control over the conditions of our reproduction' and 'increasingly disentangle our lives from the market and the state' (Federici and Caffentzis). Accordingly, commoning necessitates a process of decommodification, abolition of exploitation and transformation of the social relations of production. It is essentially what Wallerstein calls a long process of the elimination of the category of profit.

'Labour' is generally understood as wage labour, the form most labour is forced to assume in capitalism. Wage labour as such cannot be organised as commoning praxis. I therefore use the distinction between labour and labour power. Following Marx, labour is 'the activity of work', the physical activity or effort of producing use value. While labour power, the ability for labour, is 'the aggregate of those mental and physical capabilities existing in the physical form (Leiblichkeit), the living personality, of a human being, capabilities which he sets in motion whenever he produces a use value of any kind' (Marx). The characteristics of labour and labour power are determined by the form of society. The capitalist mode of production commodifies use values and turns them into “material bearers” of exchange value (Marx). The employer purchases the worker’s labour power as a commodity and becomes the owner of the goods produced by that worker. Under capitalism, workers must sell their labour power to employers in exchange for a money wage. Different from any other commodity, labour power is a commodity attached to the worker, it exists only as a capacity of the living individual (Marx). Moreover, it is 'a commodity whose use value possesses the peculiar property of being a source of value, whose actual consumption is therefore itself an objectification (Vergegenständlichung) of labour, hence a creation of value' (Marx). The surplus value 'depends, in the first place, on the degree of exploitation of labour power' (Marx). Once the labour power has been acquired it is not a generic potentiality anymore but turns – for the time it has been purchased – into abstract labour (that means surplus value creating labour). But for the duration that labour power is not purchased and put to work, it is usually lost forever because in a capitalist system it is not transformed into concrete labour (i.e. labour creating use value). This waste of social potential is inherent to capitalism. Thus, governing labour as a commons represents a significant paradigm shift in society.

Within capitalism labour power is considered an individual capacity. The human ability to create is a collective social capability and not an individual gift. It is dependent on knowledge and skills developed by others in the past; on the socially organised systems of preserving and passing them to the new generations; on the cooperation with others; and on the social reproduction of individuals. Treating labour power as an individual commodity exchangeable on the market is a mechanism for the appropriation of collective socially produced value by private entities. Labour as the capacity to create is 'essential for life'; it 'connects individuals to one another'; it is a resource that would be best used if maintained and reproduced together 'according to rules established by the community” and being “self-governed through forms of participative democracy'. If labour is an inherently social activity that depends on the flow of cooperation within society and is in turn socially beneficial, it follows that the way to make best use of it is to govern it collectively as a commons. I suggest that WREs are a concrete example for this.

Worker-recuperated enterprises (WREs) refer to the companies taken over by workers for production under self-management since the 1990s, most prominently in Argentina since the 2000–2001 crisis. Most of the occupations occur because the workers have no other job prospects or means of subsistence. Usually, they cannot count on the support of the main unions or institutional political forces. The machines are often old, broken or have been taken away by the owners and the former business relations have broken down. Despite the adverse circumstances, the workers engage in self-organised offensive struggles.

(...) There are WREs in most industries, such as metal, textile, ceramics, food processing, plastic, rubber and print shops, and they are increasingly also in the service sector, for example, clinics, education facilities, media, hotels and restaurants. Despite differences regarding material conditions, laws and political context, there exist common characteristics. Any WRE begins with a self-organised group of workers that refuses to accept that private ownership determines whether the workplace will continue existing and, instead, advance a collective alternative. (...) Unlike most common cooperatives, WREs are not formed by a pre-established group of volunteers who share a set of values. The inclusion of different subjectivities opens up the possibility that the commons-based economic activity can 'create a social basis for alternative ways of articulating social production, independent from capital and its prerogatives'.

(...) WREs do not have individual property shares, unequal distribution of shares or external investors. In most WREs the workers see the means of production – as the Greek Vio.Me.  workers – 'as collectively managed commons that enable them to work and produce, rather than as the property of individuals'. WREs socialise the former private capitalist property. A workplace recuperation is not only an economic process but also a social process. It entails the transformation of a hierarchically structured capitalist business, which pursues primarily the increase of surplus value, into a democratically self-managed company with the workers’ well-being at its centre. In this process almost everything changes: the workers’ subjectivities; social relations among the workers; labour processes; internal dynamics and the relationships with the providers, customers and communities. Economic viability is important, but in WREs it is intrinsically connected with the aims of democratisation, solidarity, justice, dignity, alternative value production and overcoming workers’ alienation.

(...) Once the workers have experienced relationships of equality in the struggle, they almost never reintroduce formal hierarchies and have no or relatively small differences in payment. (...) In WREs, the workers’ commitment is the driving force. Surveillance by superiors, cameras and guards does not exist. (...) Commoning in WREs unleashes the workers’ creativity. Workers improve production processes, build replacements and invent new products and new activities. How labour power is used is determined in a process of commoning.

(...) The work regime and business decisions of WREs do not have as their main goal to increase profits. The value practices are based on the needs of the community and the preservation and reproduction of the WRE . What [Peter] Ranis notices at the Argentine tile-producing WRE FaSinPat applies generally to WREs: redundancies do not exist, workers are only fired because of 'malfeasance, proven neglect of the machinery and products, or a consistently unexplained absenteeism'.

(...) Commoning at the workplace and networks of mutualism and solidarity turn many WREs into a Common Pool Resources (CPR) institution. Almost all Argentine WREs engage in cultural, social and political activities. Thirty-nine per cent even offer permanent space to cultural centres, radio stations, day-care facilities, popular bachilleratos and other activities. (...) Commoning at the workplace fosters common and collective activities beyond it. WREs often shift some of the burden of social reproduction into the workplace, with, for example, food cooked collectively and organised child care. Stronger social networks, solidarity and mutual care also make it easier to get support or time off from work when needed.

(...) Democratic control over their work, understanding of the whole production process and the new social relations built contribute to the disalienation of workers. The production of different values based on solidarity and mutualism show the transformative potential of labour power as a commons in WREs. WREs put into evidence the problems in [Elinor] Ostrom’s 'design principles' of long-enduring CPR institutions. Because of the formally illegal status of the occupations there is no conflict resolution mechanisms 'between appropriators and officials'. And that the 'rights of appropriators to devise their own institutions are not challenged by external governmental authorities' is also not the case. (...) Research and empirical evidence indicate that WREs are enduring, not despite, but because of struggle and conflict. Rupture and struggle are at 'the centre of the problematic of the commons re-production' (De Angelis)".

D. Azzellini, Commoning Labour Power In M. Atzeni, D. Azzellini, A. Mezzadri, P.V. Moore, U. Apitzsch (eds.), Handbook of Research on the Global Political Economy of Work, Cheltenham and Northampton 2023.

Uwspólnianie siły roboczej w społeczną fabrykę reprodukcji

„W debacie na temat rozumienia siły roboczej w kategorii dobra wspólnego odniesienia do konkretów rzadko się pojawiają. [Bengi] Akbulut przypisuje tę prawidłowość 'dominującemu rozumieniu dóbr wspólnych jako ustalonych i głównie fizycznych form bogactwa (np. ekologicznych dóbr wspólnych), a nie konceptualizacji, która postrzega je jako relacyjne, dynamiczne i stale (re)produkowane'.

(...) Według [Greiga] de Peutera i [Nicka] Dyer-Witheforda, w kooperatywach 'zakład jest organizacyjnym dobrem wspólnym, wykonywana praca jest praktyką uwspólniania, a generowana nadwyżka – dobrem wspólnym'. Ich analiza działania kooperatyw pozostaje jednak dosyć ogólnikowa. Pomimo luki w badaniach i trudności w dekomodyfikacji siły roboczej w społeczeństwach o kapitalistycznym sposobie produkcji, praktyki uwspólniania pracy istnieją, choć w większości nie są same w sobie definiowane jako takie.

Aby przedstawić bardziej konkretny obraz tego, jak mogłoby wyglądać uwspólnianie pracy, moja analiza koncentruje się na WRE: dawnych przedsiębiorstwach kapitalistycznych, które zostały zamknięte przez właścicieli lub ogłosiły upadłość, co doprowadziło do okupacji robotniczej i walki o wznowienie działalności w ramach kolektywnego i demokratycznego samorządu. Indywidualna, prywatna własność środków produkcji przekształca się wtedy we własność zbiorową o społecznym przeznaczeniu i bez indywidualnej własności.

(...) Tradycyjne praktyki uwspólniania częściowo przetrwały do ​​dziś, zwłaszcza na Globalnym Południu. Chociaż wiele z nich opiera się na wielowiekowych zwyczajach, nie należy ich mylić z resztkami tradycji: są to samoorganizujące się systemy 'zbiorowej reprodukcji życia poprzez codzienne praktyki' (De Angelis), dostosowane do stale zmieniających się warunków, obecnych we współczesnych społeczeństwach.

(...) Aby wykluczyć ewentualność, że owoce dóbr wspólnych zostaną zawłaszczone przez innych w celu uzyskania wartości dodatkowej i że dobra wspólne staną się przywilejem zarezerwowanym dla niewielkiej i bogatej mniejszości, konieczne jest powiązanie koncepcji dóbr wspólnych z równością.

(...) Podczas gdy 'kapitalizm pozostaje programem utowarowienia wszystkiego' (Wallerstein), dobra wspólne objawiają tendencję do budowania przestrzeni wyzwolonych od relacji kapitałowych. To 'ta walka o wartości leży u podstaw potencjału dóbr wspólnych jako systemu społecznego i siły, która może przezwyciężyć hegemonię kapitału' (De Angelis). Antykapitalistyczne dobra wspólne powinny funkcjonować jako autonomiczne przestrzenie, 'z poziomu których można odzyskać kontrolę nad warunkami naszej reprodukcji' i 'coraz bardziej oddzielić nasze życie od rynku i państwa' (Federici i Caffentzis). W związku z tym, uwspólnianie wymaga procesu odtowarowienia, zniesienia wyzysku i transformacji społecznych stosunków produkcji. Jest to w istocie to, co Wallerstein nazywa długim procesem eliminacji kategorii zysku.

'Praca' jest powszechnie rozumiana jako praca najemna - forma, którą większość pracy jest zmuszona przyjąć w kapitalizmie. Praca najemna jako taka nie może być zorganizowana jako praktyka uwspólniania. Dlatego stosuję rozróżnieni na pracę i siłę roboczą. W ślad za Marksem, praca to 'aktywność robocza', fizyczna aktywność lub wysiłek wytwarzania wartości użytkowej. Natomiast siła robocza, zdolność do pracy, to 'suma tych zdolności umysłowych i fizycznych istniejących w formie fizycznej (Leiblichkeit), żywej osobowości, człowieku - zdolności, które uruchamia on za każdym razem, gdy wytwarza jakąkolwiek wartość użytkową' (Marks). Cechy pracy i siły roboczej są określone przez formę społeczeństwa. Kapitalistyczny sposób produkcji utowarowia wartości użytkowe i przekształca je w 'materialne nośniki' wartości wymiennej (Marks). Pracodawca nabywa siłę roboczą pracownika jako towar i staje się właścicielem dóbr wyprodukowanych przez tego pracownika. W kapitalizmie pracownicy muszą sprzedawać swoją siłę roboczą pracodawcom w zamian za wynagrodzenie pieniężne. W odróżnieniu od innych towarów, siła robocza jest towarem przypisanym pracownikowi, istnieje jedynie jako zdolność żywej jednostki (Marks). Co więcej, jest to 'towar, którego wartość użytkowa posiada szczególną właściwość bycia źródłem wartości, którego rzeczywiste spożytkowanie jest same w sobie uprzedmiotowieniem (Vergegenständlichung) pracy, a zatem tworzeniem wartości' (Marks). Wartość dodatkowa 'zależy przede wszystkim od stopnia wyzysku siły roboczej' (Marks). Po nabyciu siły roboczej nie jest ona już potencjalnością generyczną, lecz – na czas jej nabycia – przekształca się w pracę abstrakcyjną (tj. pracę tworzącą wartość dodatkową). Jednak dopóki siła robocza nie zostanie nabyta i wykorzystana, zazwyczaj zostaje utracona na zawsze, ponieważ w systemie kapitalistycznym nie przekształca się w pracę konkretną (tj. pracę tworzącą wartość użytkową). To marnotrawstwo potencjału społecznego jest nieodłączną cechą kapitalizmu. Zatem traktowanie pracy jako dobra wspólnego stanowi istotną zmianę paradygmatu w społeczeństwie.

W kapitalizmie siła robocza jest postrzegana jako zdolność indywidualna. Tymczasem ludzka zdolność do tworzenia jest kolektywną zdolnością społeczną, a nie indywidualnym darem. Jest ona zależna od wiedzy i umiejętności rozwiniętych przez innych w przeszłości; od społecznie zorganizowanych systemów ich zachowania i przekazywania kolejnym pokoleniom; od współpracy z innymi; oraz od społecznej reprodukcji jednostek. Traktowanie siły roboczej jako indywidualnego towaru wymienialnego na rynku jest mechanizmem zawłaszczania zbiorowej, społecznie wytworzonej wartości, przez podmioty prywatne. Praca jako zdolność do tworzenia jest 'niezbędna do życia'; 'łączy jednostki ze sobą'; jest zasobem, który byłby najlepiej wykorzystany, gdyby był wspólnie utrzymywany i reprodukowany 'zgodnie z zasadami ustanowionymi przez społeczeństwo' i 'samorządny poprzez formy demokracji partycypacyjnej'. Skoro praca jest z natury działalnością społeczną, zależną od przypływu kooperacji w społeczeństwie i przynosi korzyści społeczne, to wynika z tego, że najlepszym sposobem na jej najlepsze wykorzystanie jest zbiorowe zarządzanie nią jako dobrem wspólnym. Sugeruję, że WRE są tego konkretnym przykładem.

Przedsiębiorstwa odzyskane przez pracowników (WRE) odnoszą się do firm przejętych przez pracowników w celach produkcyjnych w ramach samorządności od lat 90. XX wieku, szczególnie w Argentynie od kryzysu 2000–2001. Większość przypadków przejęć następuje z powodu braku innych perspektyw na zatrudnienie lub zdobycie środków do życia. Zazwyczaj pracownicy nie mogą liczyć na wsparcie głównych związków zawodowych ani instytucjonalnych sił politycznych. Maszyny są często stare, zepsute lub zostały zabrane przez właścicieli, a dotychczasowe relacje biznesowe uległy rozpadowi. Pomimo niesprzyjających okoliczności, pracownicy angażują się w samoorganizującą się walkę ofensywną.

(...) WRE występują w większości branż, takich jak metalowa, tekstylna, ceramiczna, spożywcza, tworzyw sztucznych, gumowa i drukarska, a coraz częściej pojawiają się również w sektorze usług, na przykład w klinikach, placówkach edukacyjnych, mediach, hotelach i restauracjach. Pomimo różnic dotyczących warunków materialnych, przepisów i kontekstu politycznego, da się zauważyć wspólne cechy. Każdy WRE zaczyna się od samoorganizującej się grupy pracowników, która nie akceptuje faktu, że własność prywatna decyduje o dalszym istnieniu miejsca pracy, i zamiast tego promuje dla niej kolektywną alternatywę. (...) W przeciwieństwie do większości typowych kooperatyw, WRE nie są tworzone przez z góry ustaloną grupę wolontariuszy podzielających pewien zestaw wartości. Uwzględnienie różnych podmiotowości otwiera możliwość, że oparta na dobrach wspólnych działalność gospodarcza może 'stworzyć społeczną podstawę dla alternatywnych sposobów artykułowania produkcji społecznej, niezależnych od kapitału i jego prerogatyw'.

(...) W ramach WRE nie ma indywidualnych udziałów w majątku, nierównego podziału udziałów, ani zewnętrznych inwestorów. W większości kooperatyw typu WRE pracownicy postrzegają środki produkcji – tak jak greccy pracownicy Vio.Me. – 'jako wspólnie zarządzane dobra wspólne, które umożliwiają im pracowanie i produkcję, a nie jako własność jednostek'. WRE uspołeczniają dawną prywatną własność kapitalistyczną. Odzyskiwanie miejsca pracy to nie tylko proces ekonomiczny, ale także społeczny. Polega ono na przekształceniu hierarchicznie ustrukturyzowanego przedsiębiorstwa kapitalistycznego, którego głównym celem jest wzrost wartości dodatkowej, w demokratycznie samorządną firmę, w której centrum znajduje się dobrostan pracowników. W tym procesie zmienia się niemal wszystko: podmiotowość pracowników; relacje społeczne między pracownikami; procesy pracy; dynamika wewnętrzna oraz relacje z dostawcami, klientami i społecznościami. Ekonomiczna rentowność jest ważna, ale w kooperatywach WRE jest ona nierozerwalnie związana z celami demokratyzacji, solidarności, sprawiedliwości, godności, alternatywnej produkcji wartości i przezwyciężania alienacji pracowników.

(...) Gdy pracownicy doświadczą relacji równości w walce, prawie nigdy nie przywracają formalnych hierarchii i nie występują u nich różnice w wynagrodzeniu lub są one stosunkowo niewielkie. (...) W WRE to zaangażowanie pracowników jest siłą napędową. Nadzór ze strony przełożonych, kamer i strażników nie istnieje. (...) W WRE uwalnia się kreatywność pracowników. Pracownicy udoskonalają procesy produkcyjne, tworzą zamienniki i wymyślają nowe produkty i nowe rodzaje działalności. Sposób wykorzystania siły roboczej jest determinowany w procesie uwspólniania.

(...) Głównym celem reżimu pracy i decyzji biznesowych WRE nie jest zwiększanie zysków. Praktyki ustalania wartości opierają się na potrzebach społeczności oraz zachowaniu i reprodukcji WRE. To, co [Peter] Ranis zauważa w argentyńskim WRE produkującym płytki, FaSinPat, odnosi się do WRE w ich ogólności: nie ma w nich zwolnień, pracownicy są wyrzucani tylko z powodu 'nadużyć, udowodnionego zaniedbania maszyn i produktów lub ciągłej, niewyjaśnionej absencji'.

(...) Uwspólnianie w miejscu pracy oraz sieci mutualizmu i solidarności przekształcają wiele organizacji WRE w instytucje dóbr wspólnych. Prawie wszystkie argentyńskie organizacje WRE angażują się w działalność kulturalną, społeczną i polityczną. 39 procent z nich oferuje nawet stałą przestrzeń dla centrów kultury, stacji radiowych, żłobków, ludowych szkół bachilleratos i innych inicjatyw. (...) Uwspólnianie w miejscu pracy sprzyja wspólnym i kolektywnym działaniom wykraczającym poza jego ramy. WRE często przenoszą część ciężaru reprodukcji społecznej na miejsce pracy, na przykład poprzez wspólne gotowanie posiłków i zorganizowaną opiekę nad dziećmi. Silniejsze sieci społeczne, solidarność i wzajemna opieka ułatwiają również uzyskanie wsparcia lub czasu wolnego od pracy, w razie potrzeby.

(...) Demokratyczna kontrola nad ich własną pracą, zrozumienie całego procesu produkcyjnego i budowanie nowych relacji społecznych przyczyniają się do dezalienacji pracowników. Wytwarzanie różnych wartości opartych na solidarności i mutualizmie ukazuje transformacyjny potencjał siły roboczej jako dobra wspólnego w WRE. WRE dowodzą problematyczności 'zasad efektywnego rządzenia dobrami wspólnymi', skatalogowanych przez  [Elinor] Ostrom na podstawie badań nad zdolnymi do długiego trwania instytucjami zasobów wspólnej puli. Ze względu na formalnie nielegalny status okupacji [w WRE] nie istnieją mechanizmy rozwiązywania konfliktów 'między zawłaszczającymi a urzędnikami'. Nie ma również tu zastosowania zasada, że 'prawa zawłaszczających do tworzenia własnych instytucji nie są kwestionowane przez zewnętrzne władze rządowe'. (...) Badania i dowody empiryczne wskazują, że WRE są trwałe nie pomimo, lecz dzięki walce i konfliktom. Zerwanie i walka leżą 'w centrum problematyki reprodukcji dóbr wspólnych' (De Angelis)”.

D. Azzellini, Commoning Labour Power, [w:] M. Atzeni, D. Azzellini, A. Mezzadri, P.V. Moore, U. Apitzsch (eds.), Handbook of Research on the Global Political Economy of Work, Cheltenham and Northampton 2023.

Commonizing the blockchain / Komonizowanie blockchaina

Commonizing the blockchain

"Blockchain is all the rage today for its presumed liberating potential as a technology. Blockchain is a decentralised, tamper- proof, time- stamped and transparent database that comes with a number of affordances and use cases for businesses, institutions, communities and individuals. The main advantage of Blockchain is the elimination of intermediaries and the reduction in transaction costs. Cryptocurrencies such as Bitcoin have been considered to empower start- ups, individuals and communities vis- à- vis centralised institutions such as corporations, banks and governments. On the flipside, Blockchain has been criticised for being technocratic, oligarchic, slow, inefficient, energy- intensive and replete with illicit activity, frauds, scams and speculation.

This book focuses on the relation of Blockchain to the commons, the examination of which still lies on the fringes of the literature. The commons are a mode of peer production, which is based on sharing, openness, co- creation, self- governance and the equitable distribution of value. The commons are a type of social relations, a technological infrastructure and a new mode of production and property, whereby participants have maximum freedom to cooperate and connect. Commons- based peer production (CBPP) has the potential to disrupt centralised capitalist production and state management through the decentralised use of the Internet and open- source technologies.

Blockchain is open- source software and, as such, it belongs to the digital commons. Smart contracts developed on top of layer 1 (protocol) of Blockchains enable the creation of decentralised applications such as distributed autonomous organisations (DAOs), which are controlled by the organisation members according to the pre- agreed rules of the smart contract. DAOs are an assemblage of online peer- to- peer communities that seek to coordinate for a common purpose without the need for a central authority. DAOs are sites of algorithmic governance that employ consensus protocols and smart contracts to collect funds, issue governance tokens and vote on allocating funds on various projects. DAOs coordinate today primarily around digital assets such as tokenised funds, code and software, but the goal is to gradually expand into physical assets as well.

(...) Platform cooperativism opposes platform capitalism by putting the algorithmic design of apps such as Uber in the service of a cooperative business model premised on communal ownership, democratic governance, sustainability and equitable distribution of value. (...) Platform cooperatives follow in the footsteps of traditional cooperatives to encounter a number of obstacles going forward, such as scaling, competition, democratic governance, financing, regulation, education, member involvement and identity. Blockchain- based funding and governance tools may help platform co-ops scale up into a federated ecosystem of open cooperatives and distributed autonomous organisations.

(...) Vasilis Kostakis and Michel Bauwens (2014) seek to infuse traditional and platform cooperatives with the principles of the commons. They attempt to bridge Ostrom’s local commons with Benkler’s global (digital) commons under the Design Global- Manufacture Local (DG- ML) model, which is part of the degrowth movement, which advocates a radical political and socio- economic reorganisation based on the reduction of resource and energy use.

The DG- ML model (or cosmo- localism) has been enabled today by theconjunction of ICTs with desktop manufacturing technologies (such as threedimensional printing and computer numerical machines). Open- sourced code connects design and manufacturing via the Internet and 3D printers. The DG- ML model follows the logic that what is not scarce becomes global (e.g. digital commons of knowledge, design, software), and what is scarce (e.g. natural resources/ hardware) is local. Global (digital) commons connect to local commons via transition towns, decentralised communities and fab labs/makerspaces operating on free/ open- source software/ hardware and powered by renewable energy systems distributed through microgrids on Blockchain and the Internet of Things.

The DG- ML model introduces an on- demand distributed mode of production that connects knowledge and manufacturing cosmo- locally. As such, it differs from mass production in scale, location, operation and consumer– producer relationship. It lowers production costs (no patent costs, no transportation andmaintenance costs, no planned obsolescence); it democratises production by unleashing bottom- up value creation, collaboration and eco- techno- social innovation; it blurs production and consumption, thus empowering prosumers; it equitably distributes value to community members; it has the potential to enhance gender balance and non- discriminatory practices via customisation and open access; and it contributes to a sustainable and resilient society and economy.

(...) Farm Hack, L’Atelier Paysan and P2P Lab, for example, bring together farmers, engineers, roboticists, designers, architects, fabricators, tinkerers, programmers and hackers in order to build and modify tools and machinery with the aim of moving towards sustainable farming. The design of tools and machinery is open- sourced globally for agricultural communities to customise and experiment locally.

(...) The digital commons and FLOSS are contradictions in terms: the more communist the sharing licence, the more capitalist the practice. Platform capitalism transforms the use value produced by the general intellect on FLOSS and the digital commons of the Internet into exchange value in the form of rent extracted via software engineering, cloud services, advertising marketing and big data management. In particular, cloud technology behemoths such as Amazon, Microsoft and Google tend to gradually enclose open- source software into their premises and sell it as a service, which is to the detriment of FLOSS’s long- term sustainability. High- tech corporations such as Microsoft and IBM dig into the production of FLOSS for the purpose of extracting surplus value. They invest in FLOSS with the aim of outsourcing costs to the crowd and generating profits from enclosing the commons. Ultimately, the commons produce free surplus value for capitalism.

(...) For the commons to resolve their contradictions and scale, they need to unite under a networked ecosystem of open cooperatives that provide their user communities a sustainable livelihood along the lines of democracy, ecology and the equitable distribution of value. In short, they need to progress into an autonomous, self- sustained socio- economic model capable of challenging neoliberalism. The Internet and Blockchain technology have the potential to scale the commons via novel tools of governance, monitoring and funding. However, technology alone cannot address the contradictions of the commons".

V. Papadimitropoulos, Blockchain and the Commons, London and New York 2023.

Komonizowanie blockchaina

"Blockchain jest dziś na językach ze względu na swój rzekomy potencjał do bycia technologią wyzwolicielską. Blockchain to zdecentralizowana, odporna na manipulacje, dysponująca sygnaturą czasową i transparentna baza danych, oferująca szereg możliwości i zastosowań dla firm, instytucji, społeczności i osób prywatnych. Główną zaletą Blockchaina jest eliminacja pośredników i redukcja kosztów transakcyjnych. Kryptowaluty, takie jak Bitcoin, są uznawane za narzędzia wspierające startupy, osoby prywatne i społeczności w konfrontacji ze scentralizowanymi instytucjami, takimi jak korporacje, banki i rządy. Z drugiej strony, Blockchain jest krytykowany za swój technokratyzm, oligarchiczność, powolność, nieefektywność, energochłonność i styczność z nielegalną działalnością, oszustwami, przekrętami i spekulacjami.

Niniejsza książka koncentruje się na relacji Blockchaina do dóbr wspólnych, której analiza wciąż pozostaje na marginesie literatury. Dobra wspólne to sposób produkcji partnerskiej, który opiera się na dzieleniu się, otwartości, współtworzeniu, samorządności i sprawiedliwym podziale wartości. Dobra wspólne to rodzaj relacji społecznych, infrastruktura technologiczna oraz nowy sposób produkcji i własności, w którym uczestnicy dysponują maksymalną swobodę współpracy i łączliwości. Produkcja partnerska oparta na dobrach wspólnych (common-based peer production, CBPP) ma potencjał, aby zburzyć scentralizowaną produkcję kapitalistyczną i zarządzanie państwem poprzez zdecentralizowane wykorzystanie Internetu i technologii open source.

Blockchain to oprogramowanie open source i jako takie należy do cyfrowych dóbr wspólnych. Inteligentne kontrakty opracowane na bazie warstwy 1 (protokołu) blockchainów umożliwiają tworzenie zdecentralizowanych aplikacji, takich jak rozproszone organizacje autonomiczne (DAO), które są kontrolowane przez członków organizacji zgodnie z wcześniej ustalonymi zasadami inteligentnego kontraktu. DAO to zbiór internetowych społeczności peer-to-peer, które dążą do koordynacji działań dla wspólnego celu bez potrzeby istnienia centralnego organu. DAO to miejsca zarządzania algorytmicznego, które wykorzystują protokoły konsensusu i inteligentne kontrakty do gromadzenia funduszy, emisji tokenów zarządzania i głosowania nad alokacją funduszy w różnych projektach. Obecnie DAO koordynują swoje działania głównie wokół aktywów cyfrowych, takich jak tokenizowane fundusze, kod i oprogramowanie, ale celem jest stopniowe rozszerzanie ich zakresu również na aktywa fizyczne.

(...) Kooperatywizm platformowy sprzeciwia się kapitalizmowi platformowemu, wykorzystując algorytmiczne designy aplikacji, takich jak Uber, w służbie spółdzielczego modelu biznesowego, opartego na własności wspólnotowej, demokratycznym zarządzaniu, zrównoważonym rozwoju i sprawiedliwym podziale wartości. (...) Kooperatywy platformowe podążają śladami tradycyjnych kooperatyw i napotykają na szereg przeszkód w swoim rozwoju, takich jak skalowanie, konkurencja, demokratyczne zarządzanie, finansowanie, regulacje, edukacja, zaangażowanie członków i tożsamość. (...) Narzędzia finansowania i zarządzania oparte na technologii blockchainowych mogą pomóc kooperatywom platformowym w przekształceniu się w federacyjny ekosystem otwartych kooperatyw i rozproszonych, autonomicznych organizacji.

(...) Vasilis Kostakis i Michel Bauwens dążą do włączenia tradycyjnych i platformowych kooperatyw w zasady commons. Próbują połączyć lokalne dobra wspólne Elinor Ostrom z globalnymi (cyfrowymi) dobrami wspólnymi Yochaia Benklera w ramach modelu Design Global-Manufacture Local (DG-ML), który jest częścią ruchu degrowth opowiadającego się za radykalną reorganizacją polityczną i społeczno-gospodarczą opartą na redukcji zużycia zasobów i energii.

Model DG-ML (czy też: kosmolokalizm) jest dziś osiągalny w realizacji dzięki połączeniu technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) z technologiami produkcji stacjonarnej (takimi jak drukowanie 3D i komputerowe maszyny numeryczne). Kod open-source łączy projektowanie i produkcję za pośrednictwem Internetu i drukarek 3D. Model DG-ML opiera się na logice, że to, co nie jest rzadkie, staje się globalne (np. cyfrowe dobra wspólne oparte na wiedzy, projektowanie, oprogramowanie), a to, co jest rzadkie (np. zasoby naturalne/sprzęt), pozostaje lokalne. Globalne (cyfrowe) dobra wspólne łączą się z lokalnymi dobrami wspólnymi za pośrednictwem Miast Przemian, zdecentralizowanych społeczności i fab labów/makerspace'ów działających w oparciu o wolne/otwarte oprogramowanie/sprzęt i zasilanych przez systemy energii odnawialnej dystrybuowanej za pośrednictwem mikrosieci opartych na technologii Blockchain i Internecie Rzeczy.

Model DG-ML wprowadza rozproszony tryb produkcji na żądanie, który scala wiedzę i produkcję kosmo-lokalnie. W związku z tym różni się on od produkcji masowej pod względem skali, lokalizacji, działania i relacji konsument-producent. Obniża koszty produkcji (brak kosztów patentów, transportu i magazynowania, brak planowanego postarzania); demokratyzuje produkcję poprzez uwolnienie oddolnego tworzenia wartości, współpracy i eko-technologiczno-społecznych innowacji; zaciera granicę między produkcją a konsumpcją, wzmacniając w ten sposób pozycję prosumentów; sprawiedliwie dystrybuuje wartość członkom społeczności; ma potencjał do zwiększenia równowagi płci i niedyskryminacyjnych praktyk poprzez personalizację i otwarty dostęp; oraz przyczynia się do zrównoważonego i odpornego społeczeństwa i gospodarki.

(...) Na przykład Farm Hack, L’Atelier Paysan i P2P Lab zrzeszają rolników, inżynierów, robotyków, projektantów, architektów, wytwórców, majsterkowiczów, programistów i hakerów, aby budować i modyfikować narzędzia i maszyny mające na celu przejście do zrównoważonego rolnictwa. Projektowanie narzędzi i maszyn jest udostępniane globalnie w modelu open source, aby społeczności rolnicze mogły je dostosowywać i eksperymentować z nimi lokalnie.

(...) Ale cyfrowe dobra wspólne i free libre open-software (FLOSS) to sprzeczności same w sobie: im bardziej komunistyczna licencja na współdzielenie, tym bardziej kapitalistyczna praktyka działania. Kapitalizm platformowy przekształca wartość użytkową generowaną przez intelekt powszechny w ramach FLOSS i cyfrowych dóbr wspólnych w Internecie w wartość wymienną w formie renty uzyskiwanej za pośrednictwem inżynierii oprogramowania, usług świadczonych w chmurze, marketingu reklamowego i zarządzania dużymi zbiorami danych. W szczególności giganci technologii chmurowej, tacy jak Amazon, Microsoft i Google, objawiają tendencję do stopniowego grodzenia oprogramowania open source w swoich przybytkach i sprzedawania go jako usługi, co szkodzi długoterminowej zrównoważoności FLOSS. Korporacje high-tech, takie jak Microsoft i IBM, zajmują się produkcją FLOSS w celu czerpania wartości dodatkowej. Inwestują w FLOSS, aby przerzucić koszty na społeczność i generować zyski z grodzenia dóbr wspólnych. W konsekwencji, dobra wspólne produkują darmową wartość dodatkową dla kapitalizmu.

(...) Aby dobra wspólne mogły rozwiązać swoje sprzeczności i osiągnąć odpowiednią skalę, muszą się zjednoczyć w ramach sieciowego ekosystemu otwartych kooperatyw, które zapewnią swoim użytkownikom zrównoważone źródło utrzymania w duchu demokracji, ekologii i sprawiedliwego podziału wartości. Krótko mówiąc, muszą rozwinąć się w kierunku autonomicznego, samowystarczalnego modelu społeczno-ekonomicznego, zdolnego do przeciwstawienia się neoliberalizmowi. Internet i technologia blockchain mają potencjał do skalowania dóbr wspólnych za pomocą nowatorskich narzędzi zarządzania, monitorowania i finansowania. Jednak sama technologia nie rozwiąże sprzeczności dóbr wspólnych".

V. Papadimitropoulos, Blockchain and the Commons, London and New York 2023.

On the limits of universalism in the today's commons / Granice uniwersalizmu w dzisiejszych dobrach wspólnych

On the limits of universalism in the today's commons

"Right now we have the paradox that theoretically inclusive civic commons attract the better educated sections of the population, while the theoretically closed ethnic and religious commons reach the excluded sections of the population" (Michel Bauwens).

E. Swinnen, M. Bauwens, How to Deal with the Unexpected: on Commons, Crisis and Power. Conversation moderated by Laure-Anne Vermaercke, In M.F. De Tullio (ed.), Commons. Between Dreams and Reality, Košice 2020.

Granice uniwersalizmu w dzisiejszych dobrach wspólnych

"Obecnie mierzymy się z paradoksem, w którym inkluzywne - w założeniu - obywatelskie dobra wspólne przyciągają lepiej wyedukowane sektory ludności, podczas gdy w założeniu zamknięte etnicznie i religijnie motywowane dobra wspólne docierają do wykluczonych sektorów populacji" (Michel Bauwens). 

E. Swinnen, M. Bauwens, How to Deal with the Unexpected: on Commons, Crisis and Power. Conversation moderated by Laure-Anne Vermaercke, [w:] M.F. De Tullio (ed.), Commons. Between Dreams and Reality, Košice 2020.

Pod włos historii ludowych: "uwłaszczenie" jako wywłaszczenie chłopów, bezpańskie posiadanie ziemi jako opór antyfeudalny, relikty feudalizmu jako zalążki agrarnego komunizmu

"W ocenie reform uwłaszczeniowych znajdował odbicie nacjonalistyczny solidaryzm tych historyków [burżuazyjnych]. Reforma ściśle pruskiego typu (Poznańskie) stała się kamieniem węgielnym wspólnego frontu obszarników i kułactwa przeciwko niebezpieczeństwu ze strony proletariatu, przede wszystkim rolnego. Natomiast reformy galicyjska i carska dla Królestwa nie potrafiły zlikwidować feudalnej głównej linii walki klasowej, tj. pomiędzy całą wsią a obszarnictwem. Serwituty, które w tych reformach uzupełniały posiadanie chłopskie, oceniano jedynie od stron ujemnych dla wielkiej własności i jako źródło dalszych konfliktów między wsią a dworem. Starano się nie dostrzegać w tych reformach wykupu ukrytego pod postacią podatków państwowych. Z jednej strony, podkreślano rzekome dobrodziejstwo, jakim było 'bezpłatne' otrzymanie ziemi [przez chłopów], z drugiej, kontynuowano dyskretnie myśl Józefa Gołuchowskiego i Waleriana Kalinki, że jednemu zabrać, a drugiemu dać - to pachnie... komunizmem.

(...) [Rewolucyjny ruch chłopstwa] wyrastał (...) z ogólnej walki chłopów przeciwko uciskowi i wyzyskowi pańszczyźnianemu, z walki, która toczyła się stale i wszędzie i której istotną treścią było pragnienie wolności i własności. W tym zawierało się jej antyfeudalne ostrze, w tym tkwiły burżuazyjne obiektywnie perspektywy tej walki. Ale jej formy i jej istotny charakter były oczywiście ludowe i dlatego można w nich dostrzec pewne elementy utopijnej idei wolności i własności wolnej od ograniczeń burżuazyjnych.

Bardziej zacięta była walka o własność. Istniała ona w ramach feudalizmu, toczyła się od wieków w ustroju folwarczno-pańszczyźnianym. Miała szeroki zakres, wiele form, zawsze jednak tę samą ostatecznie treść: chłop pragnął ziemi, musiał ją mieć, aby żyć. Starał się o nią jak mógł, brał ją w posiadanie na najrozmaitszych warunkach, starał się zwykle poszerzyć jej areał, walczył o nią przeciwko folwarkowi. Znosił najcięższe powinności, byleby utrzymać swój stan posiadania.

Formalną stroną tego posiadania było dominialne prawo nadziałowe, faktyczne posiadanie wyłamywało się jednak z tych rygorów. Mamy wiele wiadomości o tym, jak chłopi gdzie tylko mogli przyczynili sobie kawałki gruntu, zaorywując po cichu skrawki folwarczne, zawłaszczając nowe tereny, zasiedlając puste odłogi. Powstawały nowe role chłopskie w lasach, na polanach, w górach, na halach, na nadrzecznych przymuliskach i na żuławach. Nowopowstałe lub nowozajęte role to nie tylko sposób powiększenia gospodarstwa, a czasami tworzenia go dopiero, ale sposób tworzenia gospodarstwa na początek przynajmniej wolnego od powinności, dopóki dominium nie rozciągnęło swojej władzy i na nowe grunty. Ten antyfeudalny ekonomicznie charakter bezpańskiego posiadania ziemi przez chłopów zasługuje na podkreślenie. Znamy wiele takich przypadków w dominiach podhalańskich lub np. w puszczy kurpiowskiej, ale to samo robiono wszędzie, gdzie istniała jeszcze wolna ziemia. Wolnej ziemi zaś było w Polsce w okresie folwarczno-pańszczyźnianym wbrew pozorom niemało w każdej prawie wsi; jeszcze pod koniec XVIII w. istniały tzw. pustki, które tylko w części zostały włączone do folwarku, względnie były przezeń użytkowane.

(...) Dominia wydzierały chłopom ziemię. W suplice gromady wsi prymasowskiej Gozd skierowane w 1792 r. już do Komisji Policji Obojga Narodów czytamy m.in. "A najprzód pastwiska, od dawnych lat jak najstarsi z pomiędzy gromady ludzie zapamiętać mogą, na paszę dla sprzężajów naszych zostawione, teraz nam z wielką naszą krzywdą przez wnego jmć. p. Jezierskiego [dzierżawcę] odebrane zostały, które, gdzie się zdać mogły, na rolą poorać, a na resztkę na łąki zatchnąć i na dwór obrócić i sprzątać rozkazuje, a my sprzężaj nasz, którym i Panu i sobie rabiamy, nie mając go gdzie ku pożywieniu wypuścić, głodem morzyć musiemy i częstokroć a bardziej zawsze niczym nie posilony znowu do pracy zaprzęgamy. Grunta w krzewinach powycinane i z krwawym czoła naszego potem podobywane i wypracowane i te nam przez tegoż wnego dzierżawcę poodbierane, a na wypracowanych przez nas, a przez dwór obsianych zbierając zboża za mizerne po odbytej pańszczyźnie półzłotki (ponieważ od oziminy po półzłotku, a od jarzyny po gr. 12 płacą) częstokroć w nadgrodę tysiączne odbieramy karania... oficjaliści wnego jmci p. dzierżawcy... odebrać nieznośnym biciem i rozbijaniem o ziemię ludzi zdrowie człowiekowi najmilsze osobliwym jest ich starunkiem'.

Były to stare metody terroru pańszczyźnianego służące pierwotnej akumulacji, przy pomocy której feudałowie przygotowywali grunt pod nową gospodarkę obszarniczą. Nędza chłopska i nieuniknione formy zależności już na wpół ekonomicznej były w tych warunkach coraz ostrzejsze.

(...) [W czasach napoleońskich - Księstwa Warszawskiego] nowe prawo, nowożytny aparat państwowy i rygorystyczny kodeks burżuazyjny dawały dominiom nowe narzędzie bezwzględnej eksploatacji pańszczyźnianej.

To jest moment ważny. Stosunki pańszczyźniane układały się dotąd całkowicie wewnątrz dominiów i regulowane były w sposób 'patriarchalny'. Dwór zdawał sobie sprawę z konieczności zachowania pańszczyźnianego chłopstwa; dlatego utrzymywał zwyczaj dawania chłopom załogi, prawa wypasu, pożytków leśnych, pomocy na przednówku, dlatego nie bardzo konsekwentnie egzekwowano zaległości pańszczyźniane. Obecnie jesteśmy u progu nowej sytuacji, w której dominia postępować z chłopami bez tej rezerwy. Powinności pańszczyźniane muszą być wykonane jak najdokładniej, a prawo i państwo służą całkowitą pomocą w ich egzekwowaniu.

A równocześnie dominia zyskują w walce z chłopstwem większe możliwości, odkąd zaczęły przestawiać swoją politykę nadziałową z gospodarstw sprzężajnych na małe nadziały i tzw. najem przymusowy, od kiedy w ramach systemu pańszczyźnianego rozwija się jakby odrębny system biedniackich odrobków. Występują tu już zaczątki przyszłego proletariatu rolnego, rekrutującego się najczęściej z chłopów siedzących na małych, mikroskopijnych nadziałach, które przytwierdzały ich do folwarku. W nowych formach prawnych, wobec zniesienia poddaństwa osobistego, zaczyna się kształtować jakby rynek siły roboczej, który tworzą dominia dla samych siebie.

To jest również bardzo ważne zjawisko. Rugi, choćby potencjalne (jako groźba tylko), i wszelkie reorganizacje struktury wsi zmniejszające nadziały chłopskie, stwarzają ten pańszczyźniany w istocie, wewnątrzdominalny 'rynek' siły roboczej. Dominia idą w tym kierunku zwykle z całą świadomością: małorolni stanowią już półproletariat rolny, który jest zmuszony najmować się w miejscowym folwarku. Odrobek pańszczyźniany wynikający z nowej konstrukcji prawnej nadziałów uzupełnia tu odrobek małorolnych i bezrolnych. Są już i przesłanki bardziej wolnego rynku pracy. Do pilnych robót, zwłaszcza do żniw, najmuje się i obcych, niedługo wystąpi też wyraźnie problem 'bandosów' [rolnych robotników sezonowych], a wolny osobiście półproletariat rolny zacznie kierować się do rosnących ośrodków przemysłowych, na bardziej kapitalistyczny rynek siły roboczej.

Prawo Księstwa dzięki swej burżuazyjnej treści stwarzało zatem dość szerokie możliwości kształtowania się stosunków kapitalistycznych także na wsi. W realnych warunkach polskich dawało to jednak nową broń przede wszystkim ziemiaństwu, powoli przekształcającemu się teraz w kapitalistycznie gospodarujące obszarnictwo.

Na zasadniczym froncie walki klasowej o utrzymanie feudalnych stosunków produkcji, o utrzymanie pańszczyzny i jej odmian (odrobków, najmów przymusowych itd.), względnie o obalenie tych stosunków, o wyzwolenie się chłopstwa z zależności pańszczyźnianej, o wolność i własność, a zatem nieuchronnie i o likwidację folwarków ziemiańsko-obszarniczych, prawo Księstwa, konstytucja plus dekret grudniowy oraz Kodeks odegrały zdecydowanie kontrrewolucyjną rolę. Wzmacniały klasę feudalną w Polsce, osłabiały pozycję chłopów. Burżuazyjne w swej literze prawo Księstwa stabilizowało na wsi polskiej feudalne formy eksploatacji i zaostrzało je jeszcze. Kontrrewolucyjna rola Prawa Księstwa polegała zarazem na zawekslowaniu wyzysku i ucisku, w swej istotnej treści nadal feudalnego, w łożysko fikcyjnego, burżuazyjnego systemu wolności i równości, przekreślających rzekomo feudalizm. 

[W okresie zaborów, po czasach napoleońskich] feudalni dotąd właściciele majątków ziemskich chwytają obecnie formę nowych czasów, formułę burżuazyjnej nieograniczonej własności. Odwieczną samowolę feudalną swej klasy realizują teraz jako naturalną zasadę prawa własności. Cała ziemia objęta granicami dominium jest wyłącznie ich ziemią. Rugowanie chłopów, praktykowane nie od dzisiaj, przybiera w tym okresie szczególne nasilenie pod różnymi postaciami: rzekomego uwłaszczania chłopów, nowej regulacji wsi, usuwania chłopów 'niegospodarnych' itd. Areał przestrzeni folwarcznej powiększa się kosztem ziem chłopskich, przede wszystkim zaś polepsza swą jakość; grunty lepsze wydziera się chłopom na folwark. 

Powszechnym ogólnopolskim zjawiskiem tego okresu jest tendencja dominiów do rekonstrukcji wsi, rekonstrukcji idącej naprzeciw żywiołowemu procesowi rozwarstwiania wsi (jeszcze na wpół feudalnego) mas chłopskich. Nowy folwark sterujący ku kapitalistycznym formom produkcji potrzebuje przede wszystkim spauperyzowanego, małorolnego chłopstwa, jako niezbędnego rezerwuaru darmowej lub najtańszej siły roboczej. Równolegle postępuje proces wzmacniania się warstwy najbogatszych chłopów. Obok momentów natury ekonomicznej działa tu w silnym stopniu polityka dominiów. Regulując wsie, 'uwłaszczając', usuwając chłopów z gruntu, czynszując wreszcie, dominia powiększają równocześnie masy małorolnych i bezrolnych i stawiają jakby przeciwko nim większe gospodarstwa chłopskie.

(...) Folwarki rosły kosztem ziem chłopskich. Dominia wypychały też chłopów ze wspólnych dotąd użytków, odbierały im prawa do pastwisk, do lasów, czyniły gospodarstwa chłopskie jeszcze bardziej niesamodzielne i bezbronne wobec żądań dworu.

(...) Reformy chłopskie w Prusach przeprowadzone w latach 1807-1811 były następstwem kryzysu politycznego w państwie pruskim, rozbitym przez armię napoleońską oraz wzmożonego ruchu rewolucyjnego chłopstwa, zwłaszcza na Śląsku. Już w 1807 r. rozpoczęto w Prusach akcję regulacyjną w majątkach skarbowych, w 1811 r. zaś ogłoszono edykt 'uwłaszczający' chłopów w majątkach prywatnych. Dekret regulacyjny zmieniony na żądanie właścicieli ziemskich w r. 1816 stał na stanowisku akcji w zasadzie dobrowolnej, na podstawie umów między panami a chłopami. Dopuszczał 'uwłaszczenie' za całkowitym 'odszkodowaniem' panów przez samych chłopów i jako zasadniczą formę zapłaty ustalał oddanie przez chłopów folwarkowi znacznej części (ok. 1/3-1/2) ziem chłopskich. Z 'uwłaszczenia' tego mogły korzystać tylko większe gospodarstwa chłopskie zdolne jeszcze do oddania części ziemi, względnie do opłacania wysokiej renty rocznej. Przy zapłacie ziemią spadały one z reguły do kategorii gospodarstw zagrodniczych lub nawet chałupniczych. Edykt regulacyjny wprowadzał separację pozostawionej chłopom ziemi od ziem i użytków dworskich; po regulacji tracili więc chłopi prawo do wspólnych dotąd pastwisk i korzyści leśnych oraz do wszelkiej pomocy dworskiej. Tak pomyślane 'uwłaszczenie' dawało możliwość rozbudowy folwarków, było bowiem w istocie formą wywłaszczenia chłopów z części ich ziem oraz stwarzało folwarkom warunki szybkiego już przejścia do gospodarki kapitalistycznej. Dawało dworom nowe kapitały w postaci renty z gospodarstw regulowanych i, wobec likwidacji pańszczyzny, zmuszało je do stanowczego przejścia na system pracy najemnej.

(...) Zagrodnicy śląscy wywłaszczani byli na podstawie prawa z 1827 r. z całej ziemi, w zamian za co dawano im do 1 ha, pozbawiając równocześnie praw serwitutowych i zobowiązując do najmów przymusowych. Uwłaszczenie pozwoliło junkrom wywłaszczyć na Górnym Śląsku samych chłopów-gospodarzy z 1/3 posiadanej dotąd przez nich ziemi. A wywłaszczano wówczas i nie podlegających dobrodziejstwu tej regulacji.

(...) [Na Pomorzu] komorników i chałupników (budników) wywłaszczano przy regulacji z prawa korzystania ze wspólnych użytków gminnych. Likwidując je uwzględniano przy podziale tylko chłopów-gospodarzy. Komornicy i budnicy nie otrzymywali żadnych pastwisk, nie mieli gdzie żywić bydła, które stanowiło w ich 'gospodarstwie' niezbędną pomoc. Bogaci gospodarze za używanie pastwisk, a podobnie za dostęp do torfowisk, żądali od nich wysokich opłat albo wręcz odmawiali nawet za opłatą. Komornicy i chałupnicy powoływali się na stan sprzed regulacji, kiedy dzięki wypasaniu na gruntach gminnych bydła rogatego, owiec, świń, gęsi, mogli się jakoś wyżywić. W nowym systemie, przy wysokich opłatach za wypas, sami otrzymywali za najem u bogatych chłopów głodowe płace. W latach regulacji zaostrzył się wewnętrzny antagonizm klasowy na wsi pomiędzy bezrolnymi a gospodarzami, zwłaszcza bogaczami wiejskimi.

(...) Edykt regulacyjny dla Poznańskiego został wydany w 1823 r. (...) Większe gospodarstwa chłopskie mogły być całkowicie 'uwłaszczone' w zamian za zapłatę panom 'całkowitego odszkodowania'. Dekret nie zabezpieczał tym chłopom dotychczasowego posiadania, przeciwnie, pozwalał panom przenosić ich przy regulacji i osadzać na innych gruntach niż dotąd posiadali. Umożliwiło to komasowanie i 'meliorację' gospodarki folwarcznej poprzez przerzucanie chłopów z ziem lepszych na gorsze i dalsze. Korzystając z tego prawa przeniesiono w Poznańskiem na pustki i karczowiska ponad 1/4 chłopów 'regulowanych'.

(...) Likwidując w teorii obowiązki poddańczo-pańszczyźniane chłopów wobec dworu, regulacja znosiła równocześnie serwituty chłopskie na pańskim i wszelkie formy 'pomocy' dworu dla gospodarstw chłopskich. Zwalniając w ten sposób wielką własność od ograniczeń utrudniających nieraz intensywniejszą gospodarkę, regulacja pozbawiała chłopów praw, które często były niezbędnym warunkiem ich znośnej egzystencji. Edykt regulacyjny zezwalał na pozostawienie chłopom niektórych serwitutów; prawa wypasania bydła w lasach pańskich i prawa pobierania w tych lasach drzewa na opał w ciągu pierwszych dwunastu lat po regulacji. Miało to charakter 'wsparcia' ze strony dworu, za które chłopi musieli płacić robocizną pieszą.

(...) Równocześnie z 'regulacją' zaczęto też przeprowadzać w Poznańskiem 'podział wspólnot' na podstawie ogólnopruskiego edyktu z 1821 r. Edykt ten przy 'podziale wspólnot' nakazał chłopu wykupywać prawa do ziemi (pastwisk), względnie do użytków z niej przez zapłatę 'kapitałem', ziemią czy rentą, czyli tak jak przy regulacji. Podział wspólnot objął w Poznańskiem około 95 tysięcy chłopów, w tym więc kilkadziesiąt tysięcy nie mających praw do regulacji, tj. biedniejszych i bezbronnych wobec dworu. Likwidacja wspólnego użytkowania pastwisk oznaczała dla nich z reguły dalsze osłabienie ich możliwości gospodarczych. Rozliczenia z tytułu likwidacji wspólnot były w wielu wypadkach jeszcze jedną okazją do wywłaszczenia.

(...) 'Regulacja' odbierała przy tym gospodarstwom chłopskim część inwentarza, część 'zbędną' wskutek reformy, względnie tytułem 'wykupu' regulacyjnego i oddawała go w posiadanie dworów. (...) Wyzysk 'sił najemnych' był większy od wyzysku chłopów pańszczyźnianych. Dwór mógł więcej wartości dodatkowej wycisnąć systemem 'najmów' pańszczyźnianych niż na drodze tradycyjnej pańszczyzny (...) przy możliwości wywłaszczenia chłopów z ich gospodarstw czy z ich części.

(...) [W Królewstwie Polskim] w przeddzień powstania [listopadowego] sejm Królestwa uchwalił prawo znoszące w zasadzie chłopskie serwituty leśne i pastwiskowe na gruntach folwarcznych; pozbawiono w ten sposób chłopów podstawowego, niezbędnego warunku egzystencji. Nadziały chłopskie były z reguły wystarczalne, chłopom brakowało własnych łąk i pastwisk. Na przyszłość mieli je okupywać u dworu dodatkowymi odrobkami.

(...) [U progu lat 40. XIX wieku w Królestwie Polskim] chłopi odmawiali przyjęcia nowych nadziałów, gorszych lub mniejszych, żądali zwrotu dawnych gruntów, upominali się o prawa serwitutowe, z jakich korzystali przed regulacjami, i siłą realizowali je wbrew dominiom. (...) Przeciw temu coraz powszechniejszemu, już niemal codziennemu oporowi dominia stosowały terror.

(...) Ogólnoaustriacka ustawa uwłaszczeniowa przyznawała wszystkim chłopom posiadającym ziemię całkowitą jej własność z natychmiastową mocą obowiązującą. Własność ta obejmowała również prawa serwitutowe na gruntach obszarniczych w granicach dotychczasowych użytków chłopskich na ziemi dworskiej. Wielka własność miała otrzymać pełne odszkodowanie za zniesione powinności poddańcze oraz za przyznane chłopom serwituty. Wartość tych ostatnich miały ustalić umowy dworu z chłopami. Tu znalazły dominia pierwszą już okazję wymuszania na chłopach nowych pańszczyzn jako odrobków za prawo serwitutowe.

(...) Obszarnicy galicyjscy szukali sposobu, aby po skasowaniu pańszczyzny 'rozwiązać' sprawę rąk roboczych dla folwarku. (...) Tym środkiem miało być [jak pisał Kalinka] 'zrównoważenie uległości, w jakiej dotąd zostawał właściciel względem chłopów a to przez zniesienie służebności leśnych i pastewnych. Potrzeba rąk do pracy, która ciąży na właścicielu, odpowiadałaby potrzebie drzewa i paszy, którą by uczuł włościanin, i tą ostatnią skłoniony łatwiej by się dał namówić do najmu, bo by przezeń pozyskał od pana wstęp do jego lasu i pastwiska'.

Teraz możemy zrozumieć, o jaki najem chodziło obszarnikom. Walczyli oni o taki 'najem', który w rzeczywistości nie miał być niczym innym jak odrobkiem, nową pańszczyzną, darmową robocizną folwarczną.

(...) Reforma [austriacka] z 1848 r. przyznawała chłopom serwituty tylko za 'umówioną' zapłatą lub odrobek; decydował tu faktyczny stosunek sił klasowych i praktyka dominiów. Lasy i pastwiska były pańskie a zakres uprawnień serwitutowych pozostał sporny i zależało od dominium, w jakiej mierze chłop mógł rzeczywiście korzystać z 'pańskiego' majątku. Dominia odmawiały praw serwitutowych, ograniczały je jak mogły, likwidowały wspólne pastwiska i wycinały las, dążyły także do formalnego odebrania chłopom nadanych im praw. Chłopi w Galicji słyszeli o obszarniczych projektach przywrócenia pańszczyzny. Ów najem przymusowy, o którym mówiło Towarzystwo Rolnicze, nie był resztą niczym innym jak znowu pańszczyzną.

(...) Lata pięćdziesiąte charakteryzuje w Królestwie zdecydowany wzrost ekonomiki folwarcznej o elementach kapitalistycznych. (...) Regułą było usuwanie chłopów z dotychczasowych nadziałów, na których organizowano teraz gospodarstwo folwarczne scalone, posiadające lepsze grunty i wygodniejsze położenie. Chłopi przesiedlani byli na inne grunty, najczęściej piaski i poręby, gdzie dostawali 'w zamian' tyle samo albo i więcej ziemi, tylko że... w wysokim stopniu nieużytecznej. Bywały to działki scalone, a więc nie składało się na nie jak dawniej kilka czy kilkadziesiąt kawałków gruntu. Dwory akcentowały to 'dobrodziejstwo' scalania, z którego jednak korzyści mógł osiągnąć chłop w dalszej dopiero przyszłości. Regulacje takie z zasady likwidowały użytki pastwiskowe i leśne, z których chłopi dotąd korzystali. Nowe nadziały, formalnie większe, miały być więc 'rekompensatą' i za te użytki, bez których chłopskie gospodarstwo w ogólnie nie mogło utrzymać się. W rezultacie rzekomo powiększony nadział chłopski stawał się właśnie wskutek 'regulacji' nie wystarczający. Nie mógł istnieć bez serwitutów dworskich, za które teraz dominia kazały sobie płacić dodatkowym odrobkiem lub wprost pieniędzmi według jednostronnie ustanowionej taksy.

(...) Nędza chłopów często była wynikiem braku pastwisk. Mówi o tym wyraźnie relacja z 1855 r. o stanie chłopach w dobrach suprymowanych: 'Stan ubogi włościan pochodzi stąd, że nie mają żadnych pastwisk ani najmniejszych łąk, nie mogą przechowywać inwentarzy, a do utrzymania potrzebnego sprzężaju część zebranego ziarna obracać muszą'. W dobrach rządowych Szaniec dzierżawca, według relacji urzędowej z 1853 r., odebrał chłopom pastwisko, z którego oni od najdawniejszych czasów korzystali, zabronił im pasania inwentarza po lasach i zaorał wygon przeznaczony wyłącznie na pastwisko dla włościan. Następstwem tych praktyk był m.in. upadek gospodarstw chłopskich: z każdej prawie wsi po kilku gospodarzy zmuszonych było opuścić swe działki.

Na to samo uskarżali się chłopi dóbr suprymowanych Chotel Czerwony w powiecie pińczowskim: 'Nie mamy żadnych łąk, a pastwiska bardzo szczupłe, w kilkunastu małych kawałkach położone i jeszcze z dworem wspólne, [co] nas pozbawia możliwości utrzymania odpowiedniego inwentarza, stanowiącego główną podporę w gospodarstwie'. W identycznej sytuacji byli przeważnie chłopi w dobrach prywatnych.

(...) [W latach przed wybuchem powstania styczniowego] chłopi pańszczyźniani wołali głośno o oczynszowanie, co pozornie oznaczało tylko walkę przeciwko samej pańszczyźnie. Ale program chłopstwa był znacznie szerszy: walczono nie o czynsz, ale o istnienie, o ziemię i o wolność od wszelkich powinności, o dawny większy nadział, o prawa serwitutowe, o odebrane pastwiska, działki leśne, łąki, walczono o obniżenie powinności zarówno odrobkowych, jak i pieniężnych.

(...) [W trakcie powstania styczniowego] chłopi dokonywali sami uwłaszczania, czynnie przekreślając system wszelkich powinności dominalnych. (...) Pierwszy i najbardziej masowy atak poszedł na lasy państwowe. Zaczęto wycinać lasy, rozprawiać się z dominalną i rządową strażą leśną; najbardziej dotkliwe dla chłopów było wywłaszczenie ich przez dominia z lasów. Sporadyczne ongiś wypadki 'defraudacji' leśnych przekształciły się teraz w akcję zdecydowanie antyfeudalną, (...) niszczono wykazy tzw. defraudacyjne i protokoły śledcze co do szkód leśnych. 

(...)  Carska reforma uwłaszczeniowa objęła ogół chłopów posiadających ziemię we wszystkich majątkach. Właścicielami gruntów, budynków, inwentarza i zasiewów stawali się wszyscy chłopi posiadający, niezależnie od wielkości posiadanego gruntu, a zatem i ci, którzy mając mniej niż 3 morgi byli pominięci reformą z 1846 r. i 1861 r. Obok gruntów ukaz przyznawał chłopom prawa serwitutowe na ziemiach dworskich w takim zakresie używalności, z jakiego poprzedniego korzystali. Ukaz restytuował prawo chłopów do ziemi i serwitutów według stanu z 1846 r. i nakazały przywracać na żądanie chłopów grunty i serwituty zabrane im przez dominia po 1846 r. 

(...) Realizacja uwłaszczenia okazała się potężnym wstrząsem ekonomicznym i społecznym. Działalność Komitetu Urządzającego i komisji włościańskich stała się areną namiętnej walki chłopów o ziemię i o prawa leśne i pastwiskowe. Chłopi upominali się teraz o restytucję zabranych im gruntów, o oddanie tego, co im wydarto wbrew prawu z 1846 r., a w dobrach porządowych wbrew kontraktom sprzedaży zobowiązującym do zachowania praw chłopskich. Chłopi walczyli o o ziemię, z której ich wyrugowano, o dawne nadziały na lepszym gruncie, o przywrócenie dawnego większego areału. Akcja ustalania prawa własności chłopów do gruntu wypełniła najbliższe dziesięciolecia.

Równocześnie toczyła się walka o serwituty, o prawo używalności lasów i pastwisk dworskich, z których obszarnictwo starało się za wszelką cenę chłopów wywłaszczyć. Spory serwitutowe będą się ciągnęły do końca XIX w. i później jeszcze. Właściciele majątków sprzedawali lasy obciążone serwitutem chłopskim, wyrąbywali je, zmuszali chłopów do rezygnacji z lasu za takim, czy innym 'odszkodowaniem'. A obok tego mnożyły się procesy o nadużycie serwitutów, o bezprawne wyręby, o kradzieże, o szkody leśne.

(...) Niektóre praktyki obszarnicze sprzed ukazu były jeszcze żywotne. Tu i ówdzie próbowano jeszcze rugować chłopów po ukazie, zakazywano wypasu lub żądano za używalność odrobku, niedopuszczano do przywrócenia w myśl ukazu z 1864 r. praw serwitutowych odebranych kiedyś chłopom, nie przyznawano też prawa do przywrócenia zabranych pastwisk gospodarstwom ponad 20 morgowym. Ileż gospodarstw chłopskich pozostawało małorolnych, nie wystarczająćych, nadal bez pastwisk i lasu, wiele musiało wejść w zależność od wielkiej własności równie ciężką, jak dawna pańszczyzna! Były to nie tylko pozostałości dawnych urządzeń; były to podstawowe instytucje dawnych i nowych form wyzysku ekonomicznego".

S. Śreniowski, Uwłaszczenie chłopów w Polsce, Warszawa 1956.

Jeremy Corbyn, a digger / Jeremy Corbyn, kopacz

Jeremy Corbyn, a digger

"News that Angela Rayner may approve allotment sales will fill many with deep dismay.

Allotments have always been under threat from developers. Now, that threat seems to have government backing, which makes the future of these precious spaces even more perilous.

Those advising government and local authorities should have some regard for the troubled history of land ownership, and the struggle over access by those who simply want to grow their own crops.

The debate goes back to the English Civil War, when the King wanted to secure control of the land he had gained, while Cromwell claimed to speak for the farmers. In truth, it was the Diggers who were the real revolutionaries. They wanted land to be in common ownership.

Despite the restoration of the monarchy, huge areas of land were known as the Commons and survived for almost another two centuries. That is, until the greed of big landowners won out once again.

The Enclosure Acts, one of the most grotesque abuses of power by Parliament, took away the growing and grazing rights of the rural poor. A monstrous attack on working-class life, the enclosures represented the widespread theft of public land, sanctioned by a parliament that was dominated by landowners.

The rural poor, left with nothing and facing starvation, were forced to migrate to industrial cities. It was in these rapidly growing industrial cities – notably in Birmingham – that allotments started to grow. Allotments, then, grew out of opposition to enclosures and the privatisation of common land.

Allotments were regulated in the late 19th and 20th century and, even though numbers have since fallen, there are about 330,000 allotment plots. At least 100,000 people are on waiting lists.

Allotments have been crucial in times of national stress. Many came out of the Second World War. Indeed, many that were established in the First World War, such as the one I enjoy in north London, have survived to this day.

Once lost, they never return. Their loss makes us all poorer, as we become more and more detached from how food is grown and how nature interacts with us.

Allotments provide a vital space for community cohesion, biodiversity and social solidarity. These parcels of land, that cannot be individually fenced, provide growing space for many people.

Many people have no access to their own garden, and an allotment gives them the opportunity to grow vegetables and fruit and observe nature.

Allotments are particularly important for people who experience stress and mental health problems. I speak to many people who would love access to them for this very reason.

Property developers have always had their eyes on these parcels of land. Together with local authorities, they construct various arguments for building over them. Instead of contemplating sales of these wonderful spaces, the Government should be encouraging the growth of allotments, or where there is insufficient land, the growth of community and school gardens.

In my own borough of Islington, community gardens have played a vital role in bringing the community together and encouraging sustainable food production.

Of course, social housing is desperately needed, but we need not sacrifice these vital green spaces to build it. We can build on ex-industrial land and take over empty properties. Even then, we should ensure social housing is accompanied by community gardens and adequate growing space.

Is this Government going to put the nail in the coffin of the joy of digging ground for potatoes on a cold, wet February Sunday afternoon? The battle for the grass roots is on!".

J. Corbyn, The loss of allotments makes us all poorer, "The Telegraph", 05.08.2025.

Jeremy Corbyn, kopacz

"Wiadomość, że Angela Rayner może zatwierdzić wyprzedaż działek, napełni wielu głębokim niepokojem.

Działki zawsze były zagrożone przez deweloperów. Teraz ta groźba wydaje się być wzmacniana przez postawę rządu, co czyni przyszłość tych cennych terenów jeszcze bardziej niepewną.

Doradcy rządowi i samorządowi powinni wziąć pod uwagę burzliwą historię własności ziemi i walkę o dostęp do niej tych, którzy po prostu chcą uprawiać własne plony.

Debata ta sięga czasów angielskiej wojny domowej, kiedy to król chciał zapewnić sobie kontrolę nad zdobytą ziemią, a Cromwell twierdził, że przemawia w imieniu rolników. W rzeczywistości to kopacze byli prawdziwymi rewolucjonistami. Chcieli, aby ziemia była we wspólnym posiadaniu.

Pomimo restauracji monarchii, ogromne połacie ziemi, znane jako dobra wspólne, przetrwały przez prawie kolejne dwa stulecia. To znaczy, dopóki chciwość wielkich właścicieli ziemskich nie przeważyła ponownie.

Ustawy o grodzeniach, jedno z najbardziej groteskowych nadużyć władzy ze strony parlamentu, odebrały biedocie wiejskiej prawa do uprawy i wypasu. Grodzenia, będące potwornym atakiem na życie klasy robotniczej, stanowiły powszechną kradzież publicznie dostępnej ziemi, sankcjonowaną przez parlament, w którym dominowali właściciele ziemscy.

Biedota wiejska, pozbawiona wszystkiego i zagrożona głodem, została zmuszona do migracji do miast przemysłowych. To właśnie w tych szybko rozwijających się miastach przemysłowych – zwłaszcza w Birmingham – zaczęły powstawać działki. Działki powstały wówczas w wyniku sprzeciwu wobec grodzeń i prywatyzacji gruntów wspólnych.

Działki zostały uregulowane pod koniec XIX i XX wieku i, mimo że od tego czasu ich liczba spadła, istnieje około 330 tysięcy działek. Co najmniej 100 tysięcy osób znajduje się na listach oczekujących na działkę.

Działki odegrały kluczową rolę w czasach krajowych niepokojów. Wiele z nich wywodzi się z okresu II wojny światowej. Wiele z nich, założonych w czasie I wojny światowej, jak ta, którą mam przyjemność uprawiać w północnym Londynie, przetrwało do dziś.

Raz utracone, nigdy nie wracają. Ich utrata sprawia, że wszyscy stajemy się ubożsi, ponieważ coraz bardziej oddalamy się od uprawiania żywności i od interakcji natury z nami.

Działki stanowią istotną przestrzeń dla spójności społecznej, bioróżnorodności i solidarności społecznej. Te działki, których nie da się indywidualnie ogrodzić, zapewniają przestrzeń do uprawy dla wielu osób.

Wiele osób nie ma dostępu do własnego ogrodu, a działka daje im możliwość uprawy warzyw i owoców oraz obserwacji natury.

Działki są szczególnie ważne dla osób zmagających się ze stresem i problemami ze zdrowiem psychicznym. Rozmawiam z wieloma osobami, które właśnie z tego powodu chciałyby mieć do nich dostęp.

Deweloperzy zawsze mieli oko na te działki. Wspólnie z władzami lokalnymi formułują różne argumenty za ich zabudowaniem. Zamiast rozważać sprzedaż tych wspaniałych terenów, rząd powinien wspierać rozwój działek, a tam, gdzie brakuje ziemi, rozwijać ogrody społecznościowe i szkolne.

W mojej gminie, Islington, ogrody społecznościowe odegrały kluczową rolę w jednoczeniu społeczności i wspieraniu zrównoważonej produkcji żywności.

Oczywiście, mieszkania socjalne są rozpaczliwie potrzebne, ale nie musimy poświęcać tych ważnych terenów zielonych, aby je budować. Możemy budować na terenach poprzemysłowych i przejmować puste nieruchomości. Nawet wtedy powinniśmy zadbać o to, aby budynkom socjalnym towarzyszyły ogrody społecznościowe i odpowiednia przestrzeń do uprawy.

Czy ten rząd wbije gwóźdź do trumny radości z kopania ziemi pod ziemniaki w zimne, mokre, lutowe niedzielne popołudnie? Rozpoczyna się oddolna walka o korzenie! [gra słów: the battle for the grass roots is on! - grass root to zarówno korzeń, jak i oddolna forma walk społecznych]".

J. Corbyn, The loss of allotments makes us all poorer, "The Telegraph", 05.08.2025.

Sezonowy, elastyczny komunizm maszoperii na Helu i peerlowska tragedia wspólnego łowiska

"Zgodnie z prawem germańskim swoboda zawłaszczania dzikiej zwierzyny w lasach, ryb w stawach, jeziorach i morzach była ograniczona. Prawo do zawłaszczania ich (czyli lasów, jezior lub wybrzeży morskich) posiadał jedynie właściciel ziemski. Podobne relacje posiadamy z wybrzeży szwedzkich. Szwedzkie prawa krajowe z 1296 r. (Uplandslags) określają, w jaki sposób obliczony jest udział pojedynczego gospodarstwa we wspólnych pożytkach, do których zaliczano wszelkie wody: działka roli uprawnej miała być miarą dla łąki, część łąki miarą dla części lasu, część lasu z kolei miarą dla części wybrzeża, część wybrzeża miarą dla eksploatowanej przestrzeni wodnej. 'Udział w wodzie' określało zarzucanie sieci. Wynika z tego, że mieszkańcy poszczególnych wsi mogli korzystać ze wspólnych pożytków w takim samym stosunku, w jakim znajdowały się względem siebie ich przyzagrodowe działki ziemi.

Zgodnie z tym pojmowaniem nabywania praw własności u licznych wybrzeży morskich, podobnie jak na Pomorzu, obowiązywało prawo nakazujące oddawanie feudałom pewnej określonej części połowu, tzw. porcji, bądź określonego gatunku ryb, uważanych np. za najsmaczniejsze. Obowiązek ten ciążył na rybakach nawet wówczas, gdy byli oni wolnymi ludźmi, niekoniecznie poddanymi właściciela wybrzeży.

(...) W wieku XVIII ulegają zmianie podstawy prawne rybołówstwa, wraz z bowiem przejęciem Pomorza Gdańskiego przez państwo pruskie zostaje na tych terenach w roku 1721 wprowadzone znowelizowane prawo ziemskie, które od roku 1620 obowiązywało na terenie Prus Wschodnich.

Prawo to oparte na dawnym prawie Zakonu [Krzyżackiego] wprowadza wolne rybołówstwo (połowy) zarówno na morzu, jak i na wodach publicznych (tj. określonych rzekach: Wiśle, Nogacie, Drwęcy, Brdzie, Motławie) z zachowaniem wszelkich praw nadanych w odniesieniu do tych wód w wiekach poprzednich. W świetle tego zastrzeżenia wolność rybołówstwa-połowu jest w XVIII w. bardzo problematyczna i być może ma charakter ustawy papierowej, przepisy bowiem prawa ziemskiego z 1721 r. często nie są przestrzegane. Świadczą o tym m.in. przepisy policyjne, strądowe i rybołówcze w roku 1767 w starostwie puckim. W świetle tych przepisów ryby było wolno łowić dla własnego użytku, nie wolno ich było sprzedawać: 'Wszyscy ci, którzy pozwolenie łowienia ryb mają lub przy tejże zostają wolności, jednakże nie wolno im więcej ryb łowić, tylko ile dla własnego obejścia potrzebują: przedawać zaś ryb nikomu nie godzi się pod karą 30 zł". W wieku XVIII obserwujemy znaczne poszerzanie się kręgu osób uprawiających połowy.

(...) Z początkiem wieku XIX zaczynają zachodzić zmiany w sytuacji prawnej ludności trudniącej się rybołówstwem. Mocą edyktów uwłaszczeniowych z lat 1807 i 1811 ludność rybacka ze wsi nadmorskich otrzymuje w roku 1819 swobodę w uprawianiu rybołówstwa, co równoznaczne jest z zaprzestaniem płacenia podatków od posiadanych sieci i ograniczeniem się jedynie do płacenia podatku gruntowego. Wiek ten obfituje w ważne ustawy prawne, dążące z jednej strony do uregulowania stosunków pomiędzy znaczną liczbą osób posiadających uprawnienia rybołówcze często do tych samych wód, a z drugiej strony do wprowadzenia racjonalnej gospodarki rybnej, zwłaszcza na wodach śródlądowych. Ustawa rybacka z 1874 r. przekazuje wolne rybołówstwo gminom politycznym, które dwa lata wcześniej, w 1872 r. uzyskują pełną samodzielność, ordynacja bowiem powiatowa z tego roku znosi nadzór pana nad samorządem wiejskim i usuwa jego uprawnienia policyjne.

(...) Prawdopodobnie zarówno korzystna zmiana w sytuacji prawnej rybaków, jak i obfitość ryb w tym okresie sprawia, że w końcu XIX w. obserwujemy niebywały wzrost rybołówstwa wschodniopomorskiego. Według oficjalnych statystyk liczba ludności trudniącej się rybołówstwem wydatnie się powiększa.

(...) Rybołówstwo tego okresu posiada wiele cech kontrastowych. Z jednej strony cechuje je silny konserwatyzm w zakresie technik połowu i organizacji pracy, a z drugiej nowatorskie poczynania z wprowadzaniem sieci pływających, szukaniem ruchomych miejsc połowu (na otwartym morzu, a nie tylko blisko brzegów) oraz coraz częstszym wprowadzaniem do połowów statków pokładowych i motorowych. Widoczne są ponadto dążenia do stworzenia racjonalnych podstaw dla gospodarki rybnej poprzez zakładanie związków rybackich, wędzarń, szkół rybackich i kas ubezpieczeniowych.

Konserwatyzm ten sprawia m.in. że we wszystkich wsiach Półwyspu Helskiego oraz we wsiach położonych nad Zatoką Pucką i pełnym morzem istnieją i rozwijają się tradycyjne zrzeszenia rybaków, tzw. maszoperie, nie tylko przy połowach niewodowych, jak w wiekach ubiegłych, ale również przy połowach żakami. Zasady stosowane w maszoperiach zdobywające powszechne uznanie i przenoszone są również do małych zespołów pracujących na łodziach.

(...) Z trzech najważniejszych sezonów rybołówczych jesień ma najbardziej ustabilizowany rozkład dnia. W Jastarni-Borze i Kuźnicy w sezonie jesiennych połowów węgorzy wsie przybierają specyficzny wygląd. Nadejście tego sezonu zwiastowały i nadal zwiastują stosy pali żakowych przed poszczególnymi domami rybaków, specyficzna woń smołowych żaków, suszące się na ścianach domów pałąki żakowe. O rozpoczęciu zaś samego sezonu świadczą miarowe uderzenia drewnianych młotów, którymi wbija się w dno zatoki drewniane pale, służące do przymocowania żaków, nieruchomo stojące łodzie rybackie widoczne z daleka w różnych punktach Małego Morza w miejscach specjalnie wybranych do tych połowów, tzw. toniach, a przede wszystkim coraz częstsze występowanie zwartych grup rybackich w różnych częściach wsi: nad brzegiem Zatoki, na łodziach udających się w tym samym kierunku, na ulicach wsi i drogach. Rozkład dnia poszczególnych mieszkańców tych wsi tak bardzo upodobnia się, że przybyszowi z zewnątrz wydaje się, iż wieś stanowi jeden żywy organizm, wprawiony w ruch wolę niewidocznej osoby. Bliższe kontakty ze wsią pozwalają na poznanie działania tego mechanizmu.

Żaden z sezonów połowowych nie uwydatnia w sposób tak jasny i wyraźny mechanizmu zbiorowego współżycia, jak jesień. Zimą natomiast warsztatem pracy rybaka lub grupy rybackiej jest głównie własny dom lub dom sąsiada, jedynie w okolicznościach sprzyjających połowom można widzieć przy pracy także większe grupy rybackie. Zimą bowiem w połowach niewodem pod lodem bierze udział cała ludność wsi, z wyłączeniem kobiet i dzieci.

Dwa pozostałe sezony połowowe: wiosna i lato, z wyjątkiem połowów niewodowych, przy których występujące zawsze znaczniejszych rozmiarów grupy rybackie, pracujące zgodnie pod doświadczonym okiem szypra, charakteryzują się raczej rozbiciem grup połowowych z poprzednich sezonów na grupy mniejsze, tzw. zespoły łódkowe - małe maszoperie. Grupy te uprawiają połowy głównie przy pomocy net, pławnice i haczyków. W okresie tych połowów zamiera pozornie zbiorowe życia wsi, a uaktywnia się życie rodzinno-sąsiedzkie.

Spokojny tok pracy w ścisłych, drobnych grupach rodzinno-sąsiedzkich przerwać może zawsze niespodziewanie pojawienie się ławicy szprot, dawniej łososi. Wieś, zelektryzowana wiadomością o pojawieniu się większej ilości ryb, przekształca się w okna mgnieniu ponownie w zbiorowo działający organizm. To ustawiczne przestawianie się z pracy w małych grupach rodzinno-sąsiedzkich na pracę w dużych zespołach obejmujących niekiedy dosłownie całą wieś nadaje specyficzne piętno trybowi życia mieszkańców tych wsi. Przechodzenie z zespołów małych w większe odbywa się w sposób nieomal automatyczny, ściśle ustalony i unormowany prawem zwyczajowym.

Łączenie się małych zespołów rodzinnych w większe grupy połowowe w obrębie wsi było w pewnym sensie samoobroną przed niestałymi warunkami połowów, a więc niestałymi zarobkami. Wielkość połowu nie da się określić żadną regułą - nic więc dziwnego, że rybacy chronią przed zgubnymi skutkami tych faktów stosowaniem pracy zespołowej.

Każdy z mieszkańców wsi rybackiej ma wyznaczone dla siebie miejsce w zespole połowowym i w odpowiednich okolicznościach miejsce to zajmuje wykonując prace nań przypadające.

O sprawiedliwe przydzielenie takiego miejsca dla poszczególnego rybaka troszczyła się zawsze i troszczy się nadal cała społeczność wioskowa: nikt z tej społeczności z reguły nie jest pozbawiony takiego prawa; równałoby się to bowiem pozbawieniu go podstaw egzystencji. Nikt nie posiadał własnych miejsc połowu, zawsze uchodziły one za własność całej wsi, a użytkowane były przez poszczególne grupy połowowe (maszoperie).

Współpraca w gronie najbliższej rodziny, współdziałanie w obrębie całej zbiorowości wioskowej i powszechnie obowiązująca pomoc wzajemna we wszystkich okolicznościach życia - to podstawowe aspekty trybu życia wsi Półwyspu Helskiego.

(...) Sytuacja materialna mieszkańców Półwyspu do momentu upowszechnienia się połowów kutrowych była stosunkowo wyrównana. Jeżeli nawet któryś z rybaków posiadał np. większą ilość żaków, to nie ciągnął z nich dodatkowych korzyści, członkowie bowiem zespołów połowowych dawali równy wkład sprzętu przy połowach. Posiadanie większej ilości żaków co najwyżej ułatwiało rybakowi problem ich reperacji i ich wymianę w terminach ustalonych przez zespół połowowy.

(...) warunki bytowe ludności rybackiej (...) pozostają w ścisłym związku z wiedzą zawodową, w której do czasów ostatnich przechowały się przekazy tradycyjne, czyli pewna pokaźna suma doświadczeń przyjętych od przedstawiciela starszego pokolenia. Wiedza rybaków o zanikaniu określonych gatunków ryb, o długości ich życia, o ich rozmnażaniu, o wędrówkach, o ich przyzwyczajeniach i zachowaniu, np. podczas sztormu, służy bezpośrednio celom praktycznym, gdyż wykorzystywana jest przy technice połowu i sporządzaniu sprzętu. W związku ze znajomością kierunku wędrówek węgorzy i znajomością morfologii dna Zatoki [Puckiej] rybacy umieją odpowiednio do tego kierunku ustawić swoje żaki i podać wyczerpujące wytłumaczenie takiego, a nie innego ustawienia. (...) Można by zaryzykować stwierdzenie, że każda wieś rybacka posiada odrębny i tylko sobie właściwy zasób własnych doświadczeń i obserwacji, który decyduje o uprzywilejowaniu lub odrzuceniu danego rodzaju sprzętu względnie danej techniki połowu, a przyjętym nadaje swoiste piętno.

(...) Zależnie od rodzajów uprawianego rybołówstwa zespołowego wspólnota interesów rybaków zrzeszonych w określonych zespołach opiera się na różnych przesłankach. W maszoperiach niewodowych (...) wspólnota interesów uwarunkowana była wspólnym posiadaniem niewodu [ciągniętej sieci rybackiej] na zasadzie równego w nim udziału (partu) i koniecznością zbiorowego wysiłku przy posługiwaniu się tą siecią. Natomiast w maszoperiach węgorzowych wspólnota interesów polegała na wykorzystywaniu wedle określonych reguł wydzielonego odcinka wybrzeża użytkowanego przez daną maszoperię (tzw. toni), na którym każdy z członków maszoperii miał prawo zastawiać własne sieci (żaki) w ściśle określonej ilości i w ściśle określonym miejscu, a następnie indywidualnie (na własny rachunek) dokonywać połowu (bez pomocy pozostałych). W maszoperiach węgorzowych wspólnota interesów mogła ponadto występować wówczas, gdy mocą dobrowolnej umowy łowiono 'do pospołu', to znaczy gdy wszyscy członkowie maszoperii równomiernie dzielili się połowem ze wszystkich żaków, bez względu na ilość ryb złowionych w poszczególnych żakach. Zapewniało to zawsze wszystkim bodaj minimalną ilość ryb i w pewnym sensie wyrównywało szanse wszystkich, gdy jednym szczęście sprzyjało, a inni mogli być przez los pokrzywdzeni. W stałych zespołach łódkowych [małych maszoperiach] wspólnota interesów uwarunkowana jest wspólnym użytkowaniem do wspólnych połowów łodzi będącej własnością całego zespołu lub jednego z członków.

(...) Występowanie własności indywidualnej jest w większości maszoperii zjawiskiem powszechnym. Każdy rybak obowiązany jest do jednakowego wkładu sprzętu, który sam musi reperować, konserwować względnie wymieniać w wypadku zniszczenia. O prywatnej własności partu w niewodzie świadczą fakty dziedziczenia ich przez synów, a nawet żonę zmarłego rybaka.

Mimo występowania i ścisłego przestrzegania własności prywatnej istnieje dość rygorystyczne podporządkowanie jej dobru całej maszoperii. Part (udział) wniesiony do maszoperii niewodowej nie może być w zasadzie w dobrowolnym czasie z niej odebrany. Jednie w specyficznych okolicznościach, na przykład przy przeszywaniu niewodu, part może być przez właściciela wycofany.

Od każdego z członków maszoperii, nie wyłączając szypra kierującego zespołem maszoperyjnym, żąda się wkładu pracy zarówno podczas właściwego połowu, jak i we wszystkich pracach przygotowawczych. Obowiązek współpracy z maszoperią traktowany jest bardzo rygorystycznie i nikt z rybaków bez ważnego powodu od obowiązku tego nie mógł być zwolniony. Jest rzeczą znamienną, że podczas pracy nie dokonuje się przydziału stałych funkcji poszczególnym maszopom. Wszystkie czynności w maszoperiach, mniej i bardziej uciążliwe, jak na przykład wiosłowanie, wyciąganie sieci, zarzucanie sieci, przenoszenie ryb. itd., wykonywane są kolejno przez wszystkich członków maszoperii.

(...) Stawianie żaków zawsze na jednej i tej samej toni [wydzielonego obszaru połowów] okazało się (...) bardzo niekorzystne i krzywdzące, nie na wszystkich bowiem toniach jednakowo pomyślnie udają się połowy. Tonie złe, na których połowy nie przynosiły dobrych wyników, zaczęto nazywać toniami głodowymi. Rybacy z tych głodowych toni zaczęli się domagać ich zmiany, nawet bowiem obiektywnie dodatnie walory toni często ulegać przecież mogły w ciągu życia jednego pokolenia niekorzystnym zmianom. Zmiany te powstawać niekiedy mogły samoczynnie dzięki współdziałaniu prądów morskich, wiatrów, erozji czy akumulacji, niekiedy zaś do zmian tych przyczyniał się człowiek budujący falochrony dla zabezpieczenia portów przed działaniem fal. W związku z rosnącą liczbą niezadowolonych mnożą się z końcem XIX w. liczne skargi, pretensje i żale rybaków rozstrzygane przez sołtysa, wójta, miejscowe władze rybackie, a nawet sad. Ze względu na specyfikę więzi społecznej opartej głównie na pokrewieństwie we wsiach rybackich sprawa toni wymaga szybkiego uregulowania.

Aby nie było pokrzywdzonych podczas połowów węgorzy, które na Półwyspie [Helskim] były podstawą utrzymania, postanowiono zmieniać tonie według pewnych określonych z góry reguł, dostosowanych do lokalnych warunków danej wioski, a wypływających z inwencji rybaków wspartej na bogatym doświadczeniu zawodowym. Zmienianie toni jako obowiązującą zasadę wprowadzono według relacji ustnych w roku 1870/1871 w Jastarni i około 1880 w Kuźnicy. Inicjatorami zmiany toni byli rybacy.

(...) Zasadniczo rozróżniamy dwa rodzaje rotacji toni: według z góry przyjętego klucza lub drogą losowania. (...) Przepisy porządkowe regulujące sprawę użytkowania toni obejmują dwa równorzędne i zespolone nierozerwalnie ze sobą aspekty: aspekt prawno-zwyczajowy i prawno-urzędowy. Szerokie ramy zarządzeń urzędowych potrafili rybacy wypełnić własną, bogatą, sprawiedliwą treścią, układając różnorodne klucze do zmieniania toni w obrębie granic własnej wsi.

(...) Zasadniczo obserwujemy dwie różne reformy organizacyjne pracy na toniach, jedną z nich jest: wspólna gospodarka całego zespołu maszoperyjnego na całej toni, drugą gospodarka poszczególnych części zespołu - czyli grup łódkowych pracujących w ramach zespołu maszoperyjnego na wydzielonych odcinkach toni, zwanych sztedami. Obecnie przy rozbiciu maszoperii na grupy łódkowe maleje władza szypra, wspólnota bowiem robocza i gospodarcza zarazem nie obejmuje całej maszoperii, lecz tylko jej drobną cząstkę pracującą na wydzielonej części.

(...) Bardzo ważnym zagadnieniem w maszoperiach żakowych jest wkład członków w wypadku, gdy ma obowiązywać praca 'do pospołu'. Po II wojnie światowej zdarzały się często wypadki, że niektórzy członkowie maszoperii nie dysponowali wymaganym kompletem żaków, inni natomiast mieli tych żaków więcej. Zarówno jedni, jak i drudzy zaczęli uprawiać połowy poza oficjalnymi w danej wsi terenami toni. Fakt ten bardzo jaskrawo wystąpił w Kuźnicy. Tereny połowy węgorzy poza toniami określa się tu mianem chin. Na tych tzw. chinach zastawiają rybacy żaki opierając się na zasadach prawa pierwszej okupacji. Ilość rybaków uprawiających połowy na chinach gwałtownie wzrasta, ze względu na zarysowujące się coraz wyraźniej dysproporcje majątkowe (rybołówstwo kutrowe) wśród pierwotnie wyrównanej gospodarczo społeczności rybackiej Kuźnicy. Problem chin, czyli problem rybaków spoza maszoperii, rodzący się w dobie obecnej, świadczy o osłabieniu autorytetu tej organizacji dysponującej od wielu pokoleń toniami. Obecnie jednak obok tradycyjnych toni zjawiają się we wsi inne tereny połowów, na których obowiązywać zaczynają zupełnie inne kryteria uprawniające do ich wykorzystania aniżeli na toniach.

(...) Dalekomorskie rybołówstwo kutrowe wprowadza zróżnicowanie w jednolitej dawniej społeczności wsi rybackich, a we wsiach rolniczo-rybackich obok dawnego podziału na gburów [gospodarzy] i rybaków bezrolnych (lub małorolnych) wprowadza coraz bardziej dominującą podstawę zróżnicowania: na rybaków kutrowych uprawiających rybołówstwo dalekomorskie i na rybaków uprawiających wyłącznie rybołówstwo przybrzeżne. Właściciele kutrów nie tylko stanowią elitę pod względem majątkowym i społecznym, lecz wprowadzając pracę najemną na kutrach, dotychczas nie znaną w zespołach maszoperyjnych, wprowadzają zarazem nową kategorię rybaków: pracowników najemnych, zaangażowanych wedle zasad najmu bez żadnych dodatkowych zobowiązań (przede wszystkim bez wkładu sprzętu połowowego). Występuje więc wyraźnie zróżnicowanie społeczne, przeciwstawne dawnej pełnej równości, powszechnie obowiązującej wśród rybaków Polskiego Pomorza zgodnie z przepisami prawa zwyczajowego".

J. Kucharska, Tradycyjna organizacja rybołówstwa zespołowego na wybrzeżu kaszubskim, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968.