Who Enclosed Common-wealth and How to Back it Back?
"The legal scholar Robert Home recently observed that, until the twentieth century, Britain had only experienced one significant episode of major redistribution of landownership – ‘ownership’ being subject here, as in the rest of the book, to the necessary caveat about absolute ownership typically being vested in the Crown – in over 500 years. That episode occurred in the mid sixteenth century with the so-called Dissolution of the Monasteries.
Over the course of several centuries, Catholic monasteries had acquired wide swathes of land across England and Wales, as well as Ireland. One of Henry VIII’s many dramatic acts subsequent to declaring himself head of the church in England in 1531 was to disband these monasteries and dispose of their assets, of which land and property were far and away the most extensive and valuable. The bulk of these monastic lands were acquired by Britain’s aristocracy, its landed gentry, from Henry or his Lord Chancellor, Thomas Cromwell. Estimates of the extent of these confiscated lands vary, but it is clear that they were vast. Most historians’ estimates are specifically for English holdings only. One such estimate suggests that the English monastic estate contained ‘more than two million acres of farmland, almost 20 percent of the total cultivated in England at that time, including some of the most fertile and valuable manors in the kingdom’. Another estimate suggests that the Catholic estate accounted for approximately 15 per cent of all English land (not just farmland), which would equate in total to approximately 4.8 million acres, or just under 2 million hectares.
But if the appropriation of monastic lands was the most significant episode of the redistribution of landownership in the 500 years preceding the twentieth century, it was not the most significant episode of redistribution of rights to access and use that land. This was of course the enclosure movement. We will turn to the question of the scale of this redistribution in a moment, but first we need to be clear about what enclosure was, and what it was not.
The object of enclosure, throughout Britain, was the commons, or common land. The term ‘commons’ is often thrown around rather indiscriminately, and is sometimes used to denote communal forms of landownership (land held in common), but Britain’s commons were typically not communally owned. They were always mostly privately owned. What were ‘common’ were instead the rights to land, specifically to access and to take or use part of a piece of land or of its produce. And those who enjoyed and exercised these rights were ‘commoners’.
This common land, prior to enclosure, was of two main types. The first comprised open agricultural fields subject to common rights, often referred to as ‘common-fields’. The second comprised common ‘waste’ lands. This was essentially any common land not used for cultivation. The term ‘waste’ is potentially deceiving. This land was not necessarily waste or wasted in the senses with which we are familiar, as in valueless and unused, respectively; it was used in many socially and economically productive ways, such as for gathering firewood or grazing animals, and it was as integral as common-fields to the self-provisioning, common-right peasant economy of the British countryside.
Yet the term ‘waste’, whether accurate or not, was inordinately consequential. By picturing such land as wasted, ‘unimproved’ and ‘sterile’, those who believed that it could and should be ‘improved’ and put to other, more ‘productive’ uses provided powerful discursive ammunition for an assault on common-land rights and the common-right economy they buttressed. This assault took the form of the enclosure movement. The discourse of ‘waste’, in other words, widely legitimized and fuelled enclosure. This is one reason why I refer to the privatization of British public land under latter-day neoliberalism as a new enclosure: because (...) such privatization has also been widely legitimized and fuelled by a pejorative framing of the land in question; only, in this case, it is public rather than common land that those agitating for change have targeted. And while notions of ‘waste’ are certainly not absent, notions of ‘surplus’ have been the more prevalent and potent.
The original enclosure movement entailed a number of connected actions and outcomes. Most fundamentally, it involved the extinction of common rights to open fields and waste; these rights, rather than the land’s ownership per se, were privatized. The word ‘enclosure’ (sometimes ‘inclosure’) is used because this extinction had a highly physical, spatial manifestation, one visible in the British landscape to this day: the subdivision and fencing or hedging of common-land parcels into individual (enclosed) plots. Enclosure also, needless to say, had a set of profound social manifestations, of which the most noteworthy and consequential was the removal of the commoners whose rights to access and use the enclosed land, and thus to their very means of social reproduction, had been extinguished.
While I referred earlier to enclosure as a crucial episode of land redistribution, it was not really an ‘episode’ as such. Enclosure occurred in fits and starts over the course of several centuries, at varying speeds and by varying means in different parts of Britain. It began long before the Dissolution of the Monasteries – from as early as the twelfth century – but picked up pace in the fifteenth century with the nascent shift towards capitalist modes of agricultural production, and it continued long thereafter. It had become an entrenched feature of the national landscape by the mid eighteenth century, from which point enclosure by private agreement was largely supplanted by enclosure through one of more than 5,000 parliamentary Acts. The pace of enclosure did not slow until the latter half of the nineteenth century. Middle classes concerned about the loss of recreational spaces established the Commons Preservation Society in 1865, and a decade later, in 1876, the Commons Act stipulated that enclosure could only occur where there would be public benefit. The final enclosure Bill was enacted by Parliament in 1914.
As with the appropriation of monastic lands, estimates of the scale of common land enclosed in Britain vary substantially. But it seems likely that more than half of all British land underwent this wrenching process, and that most – though not all – common land disappeared in the process. Donald McCloskey estimated that 14 million acres of English common-fields were enclosed during the eighteenth and nineteenth centuries, representing just under 60 per cent of English agricultural land and over 40 per cent of the English land mass in total; 8 million of these acres were enclosed by private agreement, and 6 million by parliamentary Act. And then, of course, there was common waste land. Michael Williams estimated that between 1780 and 1880 somewhere between 3.7 million and 5.9 million acres of English and Welsh waste land were enclosed, representing between 10 and 15 per cent of the total land area of England and Wales combined. In short, the enclosure movement scythed through the British landscape, utterly transforming half or more of British land and the social relations that it sustained. By the time it was complete, precious little common land remained – just 1.5 million acres, or less than 3 per cent of all British land, when the Commons Act brought effective closure to the process.
Clearly, the impact of enclosure was colossal, as a vast literature on the subject testifies. Leftist historians have ordinarily raged at this history – Marx described it as a long process of theft, remarking that ‘the very memory of the connection between the agricultural labourer and communal property had, of course, vanished’ by the nineteenth century – and with good reason. Enclosure not only displaced millions of commoners, but was often brutal in its violence. Perhaps the most egregious example of such brutality was the eighteenth- and nineteenth-century Highland Clearances in Scotland. But equally, it would be wrong to romanticize in any way the social structures that enclosure swept away. Feudalism was hardly a utopia of meritocracy, justice and equality. Jesse Goldstein’s even-handed summation is therefore worth noting: ‘Enclosure really did provide a route out of feudal domination, but it also really did lead to the immiseration and dispossession of the vast majority of rural families.’
What enclosure also definitely did – and this was Marx’s main point – was enable the rapid transition to urban, industrial capitalism in Britain. Stripped of the rights to the rural land that had sustained them, Britain’s dispossessed peasants were ‘free’ to sell their labour-power, capitalism’s most important raw material, to the emergent industrial-capitalist class in the emergent industrial cities to which, in vast numbers, they now migrated. And of course enclosure effected a series of transformations on and of the land itself that are of particular relevance for our account. It may not have greatly affected the land’s legal ownership, but enclosure completely reconstituted relations between land and social power. Again, here is Goldstein:
'By the nineteenth century, a tiny minority of wealthy owners controlled an overwhelming majority of arable land, which they dedicated to improved husbandry, or (as was increasingly the case by the eighteenth century) reserved as private hunting grounds and pastoral idylls. In either case, the removal of commoners was the sine qua non of the improved landscape'.
To recognize this effect of concentrating power over the land in a small number of private hands is, in turn, to highlight the second and main reason I refer to the privatization of British public land under contemporary neoliberalism as a new enclosure – because, I will argue, it too has seen a profoundly consequential reordering of land’s political economy (...).
And The Return of Owners of Land tells us just how exclusive the class that owned and controlled Britain’s enclosed lands had become by the 1870s. It is truly an extraordinary picture, and, as Cahill has repeatedly argued, the Return is an equally extraordinary historical document – we will see later that never again has anything like as much information about the ownership of British land been available, least of all freely, in the public domain. With the ownership of some 95 per cent of Britain’s total land area having been officially registered, the Return documented the ownership details and size of all holdings larger than one acre (0.4 hectares). Cahill states the main finding bluntly: ‘all land was owned by 4.5 per cent of the population and the rest owned nothing at all’. Ownership was especially concentrated in Scotland and Wales. In the former, 90 per cent of the land was owned by just 1,380 private land owners; in the latter, 4,747 individuals owned 87 per cent of the land. The percentage of land owned by the top 10 landowners in each country was 22 per cent in Scotland and 15 per cent in Wales, but ‘only’ 2 per cent in England.
What is also striking and important about the picture contained in the Return is the role in that era – or rather, the lack of a role in that era – for the type of land and landownership at the core of this book’s enquiry: public land, and public landownership. The simple reality is that the British state was not, and had never been, a significant landowner. There was, says Cahill, again with admirable directness, ‘an almost complete absence’ of state landownership. In Wales, for example, the state owned just 1.9 per cent of the land. The equivalent figure for Scotland was a paltry 0.34 per cent. And the state does not even figure in Cahill’s overall tabulation of the main categories of landowner across Britain as a whole at that time. The days of the state being a significant owner of land in Britain were, in short, yet to come.
(...) The Foundation for Common Land estimates that Britain still has over a million hectares of common land, representing around 5 per cent of the total land mass. In Scotland, some 7 per cent of the land is thought to be commons, concentrated in areas with crofting agriculture along the Atlantic fringes. Common land covers 8 per cent of Wales. In England, meanwhile, the proportion is just 3 per cent, concentrated in the north-west, and especially the Lake District. (...) While some of this land, subject to rights of common, is owned by the state (for example, local authorities) – and is thus covered by my discussion of public land – and some of it is owned by charities (such as the National Trust), much of it is owned privately (by companies, members of the nobility, and other private individuals). (...) Any positive, socially beneficial future government strategy towards Britain’s land and the public goods and services to be derived from it would obviously need to treat carefully both the common land – to which the public still enjoys rights of access and use – and the public land – which it still, at least indirectly, owns.
Above all else, perhaps, it is clear from my analysis of land privatization and its consequences that, where land is concerned, an entirely different mind-set is required than the dominant, market-oriented one that has so clearly failed to deliver. A new vision for the land is necessary, underpinned by different styles of thinking and evaluation. The government’s ‘Land Use Futures’ report appears, at least, to recognise this necessity. ‘The systems and mechanisms that guide land use change in the future’, the authors note, ‘will need to reflect new priorities, new trends in patterns of use, and changing concepts of how land creates value.’ The report continues: ‘If the land system is to deliver best value for the country in a sustainable way, we need to estimate the value of land in alternative possible uses (including for future generations).’ This statement matters, because markets are incapable of such leaps of logic and temporality – estimating values in alternative possible uses, which is to say those not currently on the market, and for future generations disconnected by definition from the existing market. Markets simply value, perfectly or otherwise, existing commodities, whereas an ‘appropriate concept of value’, according to the ‘Land Use Futures’ report, must encompass public benefits ‘whether or not they are marketed.’
Given the current lay of the political-economic land, this looks like a very tall order indeed. As with so many other issues relating to contemporary land and landownership developments in Britain, the powers-that-be could, as I have suggested, do a lot worse than look north, to Scotland. April 2017 saw the establishment, after a long period of agitation, of the Scottish Land Commission, to drive further Scottish land reform. Its role appears to be to provide just the type of new thinking and vision recommended in the ‘Land Use Futures’ report. The Commission aims to ‘promote a stronger relationship between the people and the land’ and to ‘ensure that the ownership and use of land delivers greater public benefit’. It calls on landowners to recognize and fulfil their ‘special responsibility’ as ‘stewards of the nation’s land resource for future generations’. It envisages that ‘local communities will be routinely involved in decisions about land management’. And it is motivated by ‘the idea of land for the many and not just for the few’ – a radical ideological break, needless to say, from Scotland’s long feudalistic land history, which represented the very quintessence of land for the few. Of course, these may ultimately prove to be empty words; it remains to be seen whether the Commission can deliver on its promises. But at least there is a Commission, a body with a bold vision and the promise of change. In England and Wales there is, as yet, not even a whiff of such a body or the ideas it is propagating. Furthermore, the introduction to the Scottish Parliament in January 2018 of a bill to reform management of the Crown Estate in Scotland, which would create opportunities not only for local authorities but also for community groups to run parts of the estate, suggests that the movement for progressive transformation of land governance north of the border possesses bite as well as bark.
And there are other innovative ideas out there. Twitter and other social media platforms are abuzz with fresh thinking and practical advice regarding new ways of valuing land and ensuring that it delivers wider public benefits economically, socially and environmentally. Groups like Shared Assets, Land for What?, and others are generating and facilitating vibrant debate about the various meanings and uses of land, the centrality of landownership to the negotiation and navigation of the possible futures of land use in Britain, and the possibilities associated with different forms of landownership.
One of the most promising ideas currently in circulation is the community land trust (CLT). Under this model, land would be taken into community ownership on a non-profit basis, and the CLT would develop housing, and potentially other assets, for the use of people with a connection to the local area. The idea is not entirely new – CLTs have been in operation in the United States for decades – but it is relatively new to Britain. And it is no longer just an idea: the first CLTs were established in the early 2000s, and there are now over 200 in England and Wales. CLTs make houses genuinely affordable, since prices are usually linked in perpetuity to local wage levels. The trick to making this achievable is to decouple ownership of the house from ownership of the land it sits on. The land is owned by the trust, and merely leased to the household, which buys only the house.
If today some public land is not being used for demonstrable public benefit, then, CLTs appear to be one of the more progressive options presently on the table for organizing the ownership and use of that land – an alternative that is potentially more healthy than kneejerk privatization. In a handful of cases, this has been happening. The London Borough of Lewisham and Bristol City Council have recently sold sites to CLTs.
(...) Is the commercial private sector wholly excluded from the CLT experiment? No, it is not. CLTs can self-build, of course, but they do not necessarily do so. When the Greater London Authority released part of one of its ‘surplus’ sites to the East London CLT (the capital’s first), it asked the private-sector developer Linden Homes to work with the CLT on developing the project. And perhaps the most ambitious CLT proposal currently in the pipeline, for the Camley Street area of Camden, in north London, which has plans for some 700 affordable homes on what is currently council land, has strong backing and involvement from local business, aiming as it is to protect the local industrial activity that real-estate speculation has priced out of other parts of London. Even where the private sector is involved, however, the CLT is definitively not a private-sector model of landownership – and it is not from the private sector that original and auspicious ideas for new forms of land ownership, use and value creation are bursting forth. The commodified private-sector model, like the ideology underwriting it, has been shown to be bankrupt as the default alternative to public landownership. There is no reason why it should be allowed to define the future".
B. Christophers, The New Enclosure: The Appropriation of Public Land in Neoliberal Britain, London and New York 2019.
Kto ogrodził Rzecz-pospolitą i jak ją odzyskać?
"Badacz prawa Robert Home zauważył niedawno, że aż do XX wieku Wielka Brytania w ciągu 500 lat doświadczyła tylko jednego znaczącego epizodu poważnej redystrybucji własności ziemskiej – 'własność' podlegała tutaj, podobnie jak w pozostałych przypadkach analizowanych w tej książce, niezbędnemu ograniczeniu dotyczącemu własności absolutnej przynależnej Koronie. Epizod ten miał miejsce w połowie XVI wieku wraz z tzw. kasatą klasztorów.
W ciągu kilku stuleci klasztory katolickie nabyły szerokie połacie ziemi w Anglii i Walii, a także w Irlandii. Jednym z wielu dramatycznych posunięć Henryka VIII, które nastąpiły po ogłoszeniu się przez niego głową kościoła w Anglii w 1531 r., było rozwiązanie tych klasztorów i pozbycie się ich majątków, z których to grunty i nieruchomości były zdecydowanie najbardziej rozległe i najcenniejsze. Większa część tych ziem klasztornych została przejęta przez brytyjską arystokrację, jej ziemiaństwo, poczynając od samego Henryka czy jego lorda kanclerza, Thomasa Cromwella. Szacunki dotyczące zasięgu tych skonfiskowanych ziem są różne, ale jasne jest, że były one ogromne. Większość obliczeń dokonywanych historyków dotyczy wyłącznie gospodarstw angielskich. Jeden z takich szacunków sugeruje, że angielski majątek klasztorny obejmował 'ponad dwa miliony akrów ziemi uprawnej, co stanowiło prawie 20 procent całkowitej powierzchni uprawnej w Anglii w tamtym czasie, włączając w to jedne z najbardziej żyznych i cennych posiadłości w królestwie'. Inne szacunki sugerują, że majątek katolicki obejmował około 15 procent wszystkich angielskich gruntów (nie tylko gruntów rolnych), co w sumie odpowiadało około 4,8 milionom akrów, czyli nieco poniżej 2 milionów hektarów.
Jeśli jednak zawłaszczanie ziem klasztornych było najważniejszym epizodem redystrybucji własności ziemskiej w ciągu 500 lat poprzedzających XX wiek, to nie było to najistotniejsze wydarzenie w zakresie redystrybucji praw dostępu i użytkowania tych gruntów. Było nim oczywiście grodzenie. Do kwestii skali tej redystrybucji wrócimy za chwilę, ale najpierw trzeba sobie wyjaśnić, czym było grodzenie, a czym nie.
Przedmiotem grodzenia w całej Wielkiej Brytanii były dobra wspólne, czyli tereny wspólne. Termin 'dobra wspólne' jest często używany dość bezkrytycznie i czasami bywa odnoszony do określenia wspólnotowych form własności gruntów (gruntów będących w posiadaniu wspólnym), ale brytyjskie dobra wspólne zazwyczaj nie stanowiły wcale własności wspólnoty. Zawsze były one w większości własnością prywatną. Zamiast wspólnej własności, 'wspólne' były prawa do korzystania z ziemi, a w szczególności do dostępu i zajmowania lub użytkowania części ziemi lub jej płodów. A ci, którzy cieszyli się tymi prawami i z nich korzystali, byli pospólstwem (commoners).
Ta wspólna ziemia, zanim nadeszło grodzenie, była dwojakiego rodzaju. Do pierwszego typu zaliczały się otwarte pola uprawne podlegające wspólnym prawom, często nazywane 'polami wspólnymi' (common-fields). Drugi typ obejmował wspólne 'nieużytki' (waste). Były to w zasadzie wszelkiego rodzaju wspólne grunty nieużywane pod uprawę. Termin 'nieużytki' może być tu mylący. Ta ziemia niekoniecznie była zmarnowana lub marnotrawiona w znanym nam sensie, czyli bezwartościowa i niewykorzystana; wykorzystywano ją na wiele społecznie i ekonomicznie produktywnych sposobów, na przykład do zbierania drewna na opał lub wypasu zwierząt, i była one równie integralną częścią samozaopatrzeniowej, chłopskiej gospodarki brytyjskiej wsi, jak wspólne pola.
Jednak termin 'nieużytki', niezależnie od tego, czy był precyzyjny, czy nie, niósł niezwykle istotne znaczenie. Wyobrażając sobie taką ziemię jako zmarnowaną, 'nieulepszoną' i 'jałową', ci, którzy wierzyli, że można i należy ją 'ulepszyć' i wykorzystać do innych, bardziej 'produktywnych' zastosowań, dostarczyli potężnej amunicji dyskursywnej do ataku na prawa do ziemi wspólnej i gospodarkę opartą na wspólnych prawach. Atak ten przybrał formę ruchu na rzecz grodzeń. Dyskurs 'nieużytków', innymi słowy, szeroko legitymizował i napędzał grodzenia. Jest to jeden z powodów, dla których nazywam prywatyzację brytyjskich gruntów publicznych w czasach współczesnego neoliberalizmu nowym grodzenie: ponieważ (...) tego rodzaju prywatyzacja była również powszechnie legitymizowana i napędzana przez pejoratywne postrzeganie gruntów, które stały się jej przedmiotem; tyle że w tym przypadku agitujący na rzecz zmian postawili sobie za cel domenę publiczną, a nie wspólną. I choć z pewnością nie brakowałby przypadków, gdy mówiono o 'marnotrawstwie', to pojęcie 'nadwyżki' było bardziej rozpowszechnione i oddziaływało mocniej.
Pierwotny ruch grodzeń pociągał za sobą szereg powiązanych działań i rezultatów. Przede wszystkim, wiązało się to z wygaśnięciem wspólnych praw do otwartych pól i nieużytków; prawa te, a nie sama własność ziemi, zostały sprywatyzowane. Używa się słowa 'grodzenie (czasami 'włączenie' [inclosure]), ponieważ wymieranie to miało swój wysoce fizyczny, przestrzenny przejaw, widoczny do dziś w brytyjskim krajobrazie: podziały i grodzenie lub zabezpieczenie działek wspólnych na pojedyncze (ogrodzone) działki. Grodzanie miało także, nie trzeba dodawać, szereg głębokich aspektów i konsekwencji społecznych, z których najbardziej godnym uwagi było pozbawienie pospólstwa praw dostępu i korzystania z ogrodzonej ziemi, a tym samym do samych środków reprodukcji społecznej.
Chociaż wspomniałem wcześniej o grodzeniu jako o kluczowym epizodzie redystrybucji ziemi, tak naprawdę nie był to 'epizod' jako taki. Ogradzanie następowało z przerwami na przestrzeni kilku stuleci, z różną szybkością i w oparciu o różne sposoby w różnych częściach Wielkiej Brytanii. Zaczęło się na długo przed kasatą klasztorów – już w XII wieku – ale nabrało tempa w XV wieku wraz z zarysowującym się przejściem w kierunku kapitalistycznych sposobów produkcji rolnej i trwało jeszcze długo później. Stało się ono zakorzenionym elementem krajobrazu narodowego w połowie XVIII wieku - od tego momentu grodzenie na mocy prywatnych porozumień zostało w dużej mierze wyparte przez grodzenie na mocy 5000 ustaw parlamentarnych. Tempo grodzenia nie zwolniło aż do drugiej połowy XIX wieku. Klasa średnia zaniepokojona utratą przestrzeni rekreacyjnych założyła w 1865 r. Commons Preservation Society, a dziesięć lat później, w 1876 r., Ustawa o Dobrach Wspólnych stanowiła, że grodzenie może mieć miejsce tylko wtedy, gdy będzie to przynosić pożytek publiczny. Ostateczna ustawa o grodzeniu została uchwalona przez parlament w 1914 roku.
Podobnie jak w przypadku zawłaszczania ziem klasztornych, szacunki dotyczące skali gruntów wspólnych ogrodzonych w Wielkiej Brytanii znacznie się od siebie różnią. Wydaje się jednak prawdopodobne, że ponad połowa wszystkich brytyjskich gruntów przeszła ten bolesny proces i że większość – choć nie wszystkie – z ziem wspólnych zniknęła w tym procesie. Donald McCloskey oszacował, że w XVIII i XIX wieku 14 milionów akrów angielskich pól uprawnych zostało ogrodzonych, co stanowi nieco poniżej 60 procent wszystkich angielskich gruntów rolnych i łącznie ponad 40 procent angielskiego terytorium lądowego; 8 milionów z tych akrów zostało ogrodzonych na mocy umów prywatnych, a 6 milionów na mocy ustaw parlamentarnych. A następne w kolejności były oczywiście wspólne nieużytki. Michael Williams oszacował, że między 1780 a 1880 rokiem ogrodzono od 3,7 miliona do 5,9 miliona akrów angielskich i walijskich nieużytków, co stanowiło od 10 do 15 procent całkowitego obszaru Anglii i Walii, liczonego łącznie. Krótko mówiąc, ruch na rzecz grodzeń przekopał brytyjski krajobraz, całkowicie przekształcając połowę lub więcej brytyjskiej ziemi i utrzymywane na niej stosunki społeczne. Do czasu jego zwieńczenia pozostało niewiele cennych gruntów wspólnych – zaledwie 1,5 miliona akrów, czyli mniej niż 3 procent wszystkich gruntów brytyjskich, kiedy ustawa Commons Act skutecznie domknęła ten proces.
Jest oczywiste, że wpływ grodzenia był kolosalny, o czym świadczy obszerna literatura na ten temat. Lewicowi historycy zwykle wściekają się na tę historię – Marks opisał ją jako długi proces kradzieży, zauważając, że 'sama pamięć o związku między robotnikiem rolnym a własnością komunalną oczywiście zanikła' do XIX wieku – i stało się tak nie bez przyczyny. Grodzenie nie tylko spowodowało wysiedlenie milionów ludzi z pospólstwa, ale często było brutalne w stosowanych środkach przemocy. Być może najbardziej jaskrawym przykładem takiej brutalności były XVIII i XIX-wieczne czyszczenia Highlands w Szkocji. Ale równie niewłaściwe byłoby idealizowanie w jakikolwiek sposób struktur społecznych, które zostały wymiecione przez grodzenia. Feudalizm nie był utopią merytokracji, sprawiedliwości i równości. Warto zatem odnotować bezstronne podsumowanie Jesse Goldsteina: 'Grodzenie rzeczywiście umożliwiło wyjście z feudalnej dominacji, ale tak naprawdę doprowadziło do zubożenia i wywłaszczenia ogromnej większości rodzin wiejskich'.
To, co z pewnością osiągnęły grodzenia – i co było głównym założeniem Marksa – to umożliwienie szybkiego przejście do miejskiego, przemysłowego kapitalizmu w Wielkiej Brytanii. Pozbawieni praw do ziemi wiejskiej, która ich utrzymywała, wywłaszczeni chłopi brytyjscy mogli 'swobodnie' sprzedawać swoją siłę roboczą, najważniejszy zasób kapitalizmu, wyłaniającej się klasie industrialno-kapitalistycznej w powstających miastach przemysłowych, do których w ogromnych liczbach, teraz emigrowali. I rzecz jasna, grodzenie spowodowało szereg przekształceń ziemi, która bezpośrednio mu podlegało. Być może nie wpłynęły tak znacząco na prawną własność ziemi, ale grodzenie całkowicie zmieniło relacje między ziemią a władzą społeczną. Jeszcze raz przywołajmy Goldsteina:
'W XIX wieku niewielka mniejszość bogatych właścicieli kontrolowała przeważającą większość gruntów ornych, które przeznaczali na ulepszenie hodowli lub (co zdarzało się coraz częściej w XVIII wieku) rezerwowali je jako prywatne tereny łowieckie i sielanki pasterskie. W obu przypadkach usunięcie pospólstwa było warunkiem sine qua non dla poprawy krajobrazu'.
Dostrzeżenie tego efektu koncentracji władzy nad ziemią w niewielkiej liczbie prywatnych rąk prowadzi z kolei do uwypuklenia drugiego i głównego powodu, dla którego prywatyzację brytyjskich gruntów publicznych w ramach współczesnego neoliberalizmu nazywam nowym grodzeniem – ponieważ, jak będę twierdził, tutaj również doszło do głębokiego i konsekwentnego przeorganizowania ekonomii politycznej kraju (...).
Studium Powrót właścicieli ziemskich [Kevina Cahilla] pokazuje nam, jak ekskluzywna stała się klasa posiadająca i kontrolująca grodzone ziemie Wielkiej Brytanii w latach siedemdziesiątych XIX wieku. To naprawdę niezwykły obraz i, jak wielokrotnie przekonywał Cahill, Powrót jest równie niezwykłym dokumentem historycznym – przekonamy się później, że nigdy więcej nie było dostępnych tak wielu informacji na temat własności brytyjskiej ziemi, a zwłaszcza nie były one udostępnione tak swobodnie w domenie publicznej. Ponieważ własność około 95 procent całkowitej powierzchni gruntów w Wielkiej Brytanii została oficjalnie zarejestrowana, w Powrocie udokumentowano szczegóły na temat własności i wielkość wszystkich gospodarstw większych niż jeden akr (0,4 hektara). Cahill bez ogródek odnotowuje główny wniosek: 'cała ziemia była własnością 4,5% populacji, a reszta nie posiadała niczego'. Własność była szczególnie skoncentrowana w Szkocji i Walii. W pierwszym przypadku 90 procent gruntów należało do zaledwie 1380 prywatnych właścicieli gruntów; w tym ostatnim 4747 osób posiadało 87% ziemi. Odsetek gruntów będących własnością 10 największych właścicieli ziemskich wynosił, odpowiednio, 22 procent w Szkocji i 15 procent w Walii, ale 'tylko' 2 procent w Anglii.
Uderzająca i ważna w krajobrazie przedstawionym w Powrocie jest także rola – a raczej jej ówczesny brak – rodzaju gruntów i własności ziemskiej, które stanowią sedno badań w niniejszej książki: gruntów publicznych i publicznej własności ziemskiej. Rzeczywistość jest taka, że państwo brytyjskie nie było wtedy i nigdy znaczącym właścicielem ziemskim. Cahill, ponownie z godną podziwu bezpośredniością, stwierdza, że istniał 'prawie całkowity brak' państwowej własności ziemskiej. Na przykład w Walii państwo posiadało zaledwie 1,9 procent gruntów. Odpowiednia wartość dla Szkocji wynosiła marne 0,34%. Państwo nie pojawia się nawet w ówczesnym ogólnym zestawieniu Cahilla obejmującym główne kategorie właścicieli ziemskich w całej Wielkiej Brytanii. Krótko mówiąc, czasy, gdy państwo było znaczącym właścicielem ziemi w Wielkiej Brytanii, miały dopiero nadejść.
(...) Fundacja na rzecz Ziemi Wspólnej szacuje, że Wielka Brytania nadal posiada ponad milion hektarów gruntów wspólnych, co stanowi około 5 procent całkowitej masy lądowej. Uważa się, że w Szkocji około 7 procent gruntów to tereny wspólne, skupione na obszarach prowadzących działalność rolniczą na obrzeżach Atlantyku. Tereny wspólne zajmują 8% Walii. Tymczasem w Anglii odsetek ten wynosi zaledwie 3 procent i koncentruje się na północnym zachodzie, a zwłaszcza w Krainie Jezior. (...) Część tych gruntów, objętych prawami wspólnymi, jest własnością państwa (na przykład władz lokalnych) – i dlatego jest przedmiotem moich rozważań na temat gruntów publicznych – a część jest własnością organizacji charytatywnych (takich jak National Trust), większość z nich jest zaś własnością prywatną (firm, przedstawicieli szlachty i innych osób prywatnych). (...) Wszelka pozytywna, społecznie korzystna strategia rządowa dotycząca brytyjskiej ziemi oraz publicznych dóbr i usług, które miałyby być na niej oparte, wymagałaby oczywiście ostrożnego traktowania zarówno gruntów wspólnych – do których społeczeństwo nadal cieszy się prawami dostępu i użytkowania – jak i gruntów publicznych – których nadal, przynajmniej pośrednio, są jego własnością.
Przede wszystkim z mojej analizy prywatyzacji gruntów i jej konsekwencji jasno wynika, że w przypadku ziemi wymagany jest zupełnie inny sposób myślenia niż ten dominujący, zorientowany na rynek, który tak wyraźnie nie przyniósł zapowiadanych rezultatów. Niezbędna jest nowa wizja w podejściu do ziemi, oparta na różnorodnych stylach myślenia i oceny. Wydaje się, że przynajmniej w rządowym raporcie 'Użytkowanie ziemi w przyszłości' uznano tę konieczność. 'Systemy i mechanizmy kierujące zmianami w użytkowaniu gruntów w przyszłości' – zauważają autorzy – 'będą musiały odzwierciedlać nowe priorytety, nowe trendy we wzorcach użytkowania oraz zmieniające się koncepcje dotyczące sposobu, w jaki grunty tworzą wartość'. W raporcie czytamy dalej: 'Jeśli system gruntów ma zapewniać krajowi najlepszą wartość w sposób zrównoważony, musimy oszacować wartość gruntów pod kątem alternatywnych możliwych zastosowań (w tym dla przyszłych pokoleń)'. To stwierdzenie ma znaczenie, ponieważ rynki nie są zdolne do takich przeskoków w logikach i czasowościach – do szacowania wartości w alternatywnych możliwych zastosowaniach, czyli takich, których obecnie nie ma na rynku, i dotyczyłyby przyszłych pokoleń, z definicji odłączonych od istniejącego rynku. Rynki po prostu wyceniają, doskonale lub nie, istniejące towary, podczas gdy 'właściwa koncepcja wartości', zgodnie z raportem 'Użytkowanie ziemi w przyszłości', musi obejmować korzyści publiczne, 'niezależnie od tego, czy są one sprzedawane, czy nie'.
Biorąc pod uwagę obecny układ polityczno-gospodarczy, wydaje się to faktycznie bardzo trudne do osiągniecia. Podobnie jak w przypadku wielu innych kwestii związanych ze współczesnym rozwojem gruntów i własności ziemskiej w Wielkiej Brytanii, obecne siły panujące mogłyby, jak sugerowałem, zerknąć jak robi się to na północy, w Szkocji. W kwietniu 2017 r., po długim okresie agitacji, powołano Szkocką Komisję ds. Gruntów, której zadaniem była kontynuacja reformy rolnej w Szkocji. Wydaje się, że jej rolą jest wdrożenie nowego sposobu myślenia i wizji zalecanej w raporcie 'Użytkowanie ziemi w przyszłości'. Celem Komisji jest 'promowanie silniejszych relacji między ludźmi a gruntami' oraz 'zapewnienie, że własność gruntów i użytkowanie gruntów przynosić będą większe korzyści publiczne'. Wzywa ona właścicieli gruntów, aby uznali i wypełnili swoją 'szczególną odpowiedzialność' jako 'stewardzi krajowego zasobu ziemi dla przyszłych pokoleń'. Przewiduje się, że społeczności lokalne będą rutynowo angażowane w decyzje dotyczące gospodarowania gruntami'. Motywacją jest 'idea ziemi dla wielu, a nie tylko dla nielicznych' – radykalne ideologiczne zerwanie, nie trzeba dodawać, z długą feudalną historią ziemi w Szkocji, która stanowiła kwintesencję ziemi dla nielicznych. Oczywiście założenia te mogą ostatecznie okazać się pustosłowiem; okaże się, czy Komisja będzie w stanie spełnić swoje obietnice. Ale taka Komisja przynajmniej istnieje, jako organ mający odważną wizję i obietnicę zmian. W Anglii i Walii nie ma jeszcze nawet śladu istnienia takiego organu ani propagowanych przez niego idei. Co więcej, przedstawienie w styczniu 2018 r. parlamentowi szkockiemu projektu ustawy mającej na celu reformę zarządzania majątkiem koronnym w Szkocji, która stworzyłaby nie tylko władzom lokalnym, ale także grupom społecznym nowe możliwości w zakresie zarządzania częściami tego majątku, sugeruje, że ruch na rzecz postępującej transformacji zarządzania gruntami na północ od granicy zdobył już swoje przyczółki.
Są też inne innowacyjne pomysły. Na Twitterze i innych platformach mediów społecznościowych aż roi się od świeżych idei i praktycznych porad dotyczących nowych sposobów wyceny gruntów i zapewnienia, że przyniosą one szersze korzyści publiczne pod względem gospodarczym, społecznym i środowiskowym. Grupy takie jak Shared Assets, Land for What? i inne generują i ułatwiają ożywioną debatę na temat różnych znaczeń i zastosowań gruntów, centralnego znaczenia własności gruntów dla negocjowania kształtu przyszłego użytku gruntów w Wielkiej Brytanii oraz możliwości związanych z różnymi formami własności ziemskiej.
Jednym z najbardziej obiecujących pomysłów znajdujących się obecnie w obiegu jest wspólnotowy fundusz gruntów (CLT). W ramach tego modelu grunty staną się własnością społeczności na zasadzie non-profit, a CLT będzie rozwijać budynki mieszkalne i potencjalnie inne aktywa do użytku osób mających związek z lokalnym obszarem. Pomysł nie jest całkowicie nowy – CLT działają w Stanach Zjednoczonych od dziesięcioleci – ale jest stosunkowo świeży w Wielkiej Brytanii. I nie jest to już tylko pomysł: pierwsze CLT powstały na początku XXI wieku, a obecnie jest ich ponad 200 w Anglii i Walii. Dzięki CLT domy stają się naprawdę niedrogie, ponieważ ceny są zwykle powiązane na stałe z lokalnymi poziomami płac. Aby było to możliwe, należy oddzielić własność domu od własności gruntu, na którym ten się znajduje. Grunt pozostaje własnością trustu i jest jedynie dzierżawiony gospodarstwu domowemu, które kupuje tylko dom.
Jeżeli obecnie część gruntów publicznych nie jest wykorzystywana w możliwym do wykazania pożytku publicznym, wówczas CLT wydają się jedną z bardziej postępowych obecnie rozważanych opcji w zakresie organizacji własności i użytkowania tych gruntów – alternatywą, która jest potencjalnie zdrowsza niż odruchowa prywatyzacja . W kilku przypadkach tak się właśnie stało. Londyńska gmina Lewisham i Rada Miasta Bristolu sprzedały niedawno tereny przedsiębiorstwom CLT.
(...) Czy komercyjny sektor prywatny jest całkowicie wyłączony z eksperymentu CLT? Nie, nie jest. CLT mogą oczywiście budować samodzielnie, ale niekoniecznie to robią. Kiedy władze Wielkiego Londynu przekazały część jednej ze swoich 'nadwyżek' nieruchomości w ręce East London CLT (pierwszej w stolicy), CLT zwróciło się do prywatnego dewelopera Linden Homes z prośbą o współpracęprzy opracowaniu projektu. Być może najbardziej ambitna propozycja CLT, która jest obecnie w przygotowaniu, dotycząca obszaru Camley Street w Camden w północnym Londynie, w ramach której planuje się budowę około 700 niedrogich domów na terenach obecnie należących do władz komunalnych, cieszy się silnym wsparciem i zaangażowaniem lokalnego biznesu, którego celem jest ochrona lokalnej działalności przemysłowej, którą spekulacje na rynku nieruchomości wyparły w innych częściach Londynu. Jednak nawet tam, gdzie zaangażowany jest sektor prywatny, CLT z pewnością nie jest modelem własności gruntów dla sektora prywatnego – i to nie z sektora prywatnego wypływają oryginalne i pomyślne pomysły na nowe formy własności gruntów, ich użytkowania i tworzenia wartości . Utowarowiony model sektora prywatnego, podobnie jak leżąca u jego podstaw ideologia, okazał się bankrutem jako domyślna alternatywa dla publicznej własności gruntów. Nie ma powodu, dla którego należałoby pozwolić temu modelowi na definiowanie przyszłości”.
B. Christophers, The New Enclosure: The Appropriation of Public Land in Neoliberal Britain, London and New York 2019.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz