Élisée Reclus and enclosures of the commons
"There is not a single European country in which the traditions of the old communal property have entirely disappeared. In certain areas, notably in the Ardennes and in the steep mountainous regions of Switzerland, where the peasants did not have to submit to the kind of oppression to which the German villagers were subjected after the wars of the Reformation, communal property is still widespread enough to constitute a considerable part of the territory.
In the Belgian Ardennes, the collective lands are composed of three parts: the woods, the freshly cleared ground [sart], and the pastures. They also often include arable land and quarries. The woods, which form the largest part of the property, are divided into a certain number of sections, generally twenty to twenty-two. Each year, one section is dividedby drawing lots among the various households of the commune, the bark of the oaks having been previously stripped for the benefit of the communal coffers. For the work with heavy wood, the families divide into groups of five, whose members rotate the responsibility of cutting down the trees, squaring the timber, and transporting it. After the cutting, each person proceeds to clear the portion of the land that fell to his lot and sows the rye that he will harvest the following year. Two and a half years after harvesting the rye, the inhabitants apportion the broom plants that have grown in the clearings, after which the section, in which new growth has already begun, is left to itself until the same operations recommence. The grazing is communal and without any special organization, and takes place on the uncultivated lands, in the mature woods, and in the brush six or seven years after a cutting. Stones may be quarried freely, barring any previous notice to the contrary.
These customs clearly influence the moral character of individuals and greatly develop their spirit of solidarity, mutual kindness, and heartfelt friendliness. Thus it is customary to form voluntary work crews for the benefit of those who need work done. The latter need only to state their request by proceeding noisily through the village, calling out, 'So-and-so needs something done! Who wants to help out?' Immediately a group appears and its members put their heads together to figure out who can best undertake the job, and the service is rendered. Such stories also come to us from the Queyras.
In all of Switzerland, two-thirds of the alpine prairies and forests belong to the communes, which also own peat bogs, reed marshes, and quarries, as well as fields, orchards, and vineyards. On many occasions when the co-proprietors of the commune have to work together, they feel as though they are at a festival rather than at work. The young men and women climb to the high mountain pastures, driving their herds before them to the harmonious clinking of the bells. At other times, the work is more difficult. While the snow still covers the ground, the woodsmen, armed with axes, cut the high pines in the communal forest. They strip the sawlogs and slide them down the avalanche corridors to the torrent that will carry them away in its bends and rapids.
Then there are the evening gatherings on winter nights, in which all are summoned to the home of whoever has the most urgent work, whether it is to shell corn, hull nuts, or make wedding gifts for a woman engaged to be married. During these gatherings, the work is a pleasure. The children want to participate, for everything is new to them. Instead of going to bed, they stay up with the adults and are given the best of the chestnuts roasting under the hot embers. When dreamtime is near, they listen to songs and are told stories, adventures, and fables, which are transformed by their imaginations into marvelous apparitions. It is often during such nights of mutual good will that a child’s being permanently takes shape. Here, one’s loves in life are kindled, and life’s bitterness is made sweeter.
Thus the spirit of full association has by no means disappeared in the communes, despite all the ill will of the rich and the state, who have every interest in breaking apart these tightly bound bundles of resistance to their greed or power and who attempt to reduce society to a collection of isolated individuals. Traditional mutual aid occurs even among people of different languages and nations. In Switzerland, it is customary to exchange children from family to family, between the German and the French cantons. Similarly, the country people of Béarn send their children to the Basque country, welcoming in turn young Basques as farm boys. In this way, they will all soon learn the two languages without the parents having to spend any money. Finally, all individuals with a similar trade and common interests—whether they be coal merchants, hunters, or sailors—have established virtual confraternities having neither written constitutions nor signatures, but nevertheless forming small, close-knit republics. Throughout the world, carnival performers who meet by chance on the road are allied in a sort of freemasonry that is far more solemn than that of the “brothers” who gather in the temples of Hiram.
(...) If, taking the economy of France as a whole, one were to make a detailed comparison of the net profit produced by large estates under individual management and the losses to the communes resulting from the parks reserved for the privileged few, the hunting grounds, and the moors that displace small property, it is quite possible that, on balance, the losses would be greater. We would discover that large land ownership is for modern peoples what it was for ancient ones—a fatal plague.
(...) In considering the consequences of large property ownership, we must not forget the obstacles that it places in the way of free movement when the surrounding populations do not know how to bypass restrictions. In Great Britain, the “right of way” issue excites local opinion in twenty different places at any given time. The inhabitants find themselves cut off from the old roads, one after the other. Pity the communities that appeal to a court of law if they lack indisputable titles! In many districts in Scotland, landlords have forbidden by law all access to the mountains, and pedestrians are reduced to using the same roadway at the bottom of the valley as do bicycles and automobiles. The maps of the Ordnance Survey even caution that 'the existence of a road on a map does not imply the right to use it.' And woe to the traveler who takes it upon himself to enter the underbrush or to pass through a fallow field! (...) The usual excuse given by the landowners for closing the roads that cross their estate is the preservation of game, so poaching becomes an inevitable corollary of large landholdings. There is a stark contrast between the hunting trophies on which the legally authorized hunter prides himself and the slaughter committed by his nocturnal counterpart as well as the fishing by dynamite, which depopulates a river in a few hours. Moreover, the legal consequences are far from the same for these two sorts of hunters. Manhunting is permitted in practice to the property owner and his guards. On the other hand, one cannot begin to estimate how many during the nineteenth century have spent years in prison or at hard labor, or have even gone to the scaffold, as a result of hunting the rabbit and the 'sacred bird'.
(...) If steam power brings endlessly growing crowds to the cities, it also brings back to the countryside an ever-growing number of city dwellers who go to breathe the open air for a while and refresh their minds among flowers and greenery. The wealthy, free to create leisure time as they please, can escape their occupations and the weary pleasures of the city for months at a time. There are even those who live in the countryside and make only fleeting appearances at their city residences. As for the workers of all types, who cannot leave for long periods because of the demands of everyday life, most manage nevertheless to take enough time off from their jobs to visit the countryside. The most fortunate among them take weeks of vacation, which they spend far from the capital, in the mountains or at the seashore. Those who are the most enslaved by their work content themselves with an occasional escape from the narrow horizons of their accustomed streets for a few hours. Naturally, they happily take advantage of their holidays when the weather is mild and the sky is clear. At such times, every tree in the woods near the big cities shelters a happy family. A considerable proportion of merchants and clerks, especially in England and America, bravely establish their wives and children in the countryside and sentence themselves to traveling twice per day the distance that separates the sales counter from the domestic hearth. Thanks to the speed of transportation, millions of men can lead the double lives of city and country dweller, and each year, the number of persons who thus divide their lives constantly grows. Each morning, hundreds of thousands converge on London to plunge into the whirlwind of business in the big city, and then return each evening to their peaceful homes in the verdant suburbs. The city, the true center of the business world, is losing its residents. By day, it is the most active human beehive; by night, it is a desert.
Unfortunately, this reflux from the cities toward the outskirts does not occur without defacing the countryside. Not only does debris of all sorts clutter the intermediate space between city and field, but even worse, speculators grab up all the charming sites in the vicinity, divide them into rectangular plots, enclose them with monotonous walls, and then build hundreds and thousands of pretentious little houses. To pedestrians wandering along the muddy roads in this would-be countryside, the only nature in evidence is the trimmed shrubs and clumps of flowers glimpsed through the fences. At the seashore, many of the most picturesque cliffs and charming beaches are snatched up either by covetous landlords or by speculators who appreciate the beauties of nature in the spirit of a money changer appraising a gold ingot. In frequently visited mountainous areas, the same mania of appropriation seizes the inhabitants. Landscapes are carved up into squares and sold to the highest bidder. Each natural curiosity, be it rock, grotto, waterfall, or the fissure of a glacier—everything, even the sound of an echo—can become individual property. The entrepreneurs lease waterfalls and enclose them with wooden fences to prevent non-paying travelers from gazing at the turbulent waters. Then, through a deluge of advertising, the light that plays about the scattering droplets and the puffs of wind unfurling curtains of mist are transformed into the resounding jingle of silver.
Since nature is so often desecrated by speculators precisely because of its beauty, it is not surprising that farmers and industrialists, in their own exploitative endeavors, fail to consider whether they contribute to defacing the land. Certainly the “sturdy plowman” cares very little for the charm of the countryside and the harmony of the landscape, so long as the soil produces abundant harvests. Walking around the thickets at random with his ax, he cuts down trees that are in his way and shamefully mutilates others, giving them the appearance of posts or brooms. Vast regions which formerly were beautiful to behold and enjoyable to travel through are completely spoiled, and one actually experiences disgust upon seeing them. Moreover, it often happens that the farmer, as lacking in science as he is in love of nature, errs in his calculations and causes his own ruin through certain changes that he unwittingly introduces into the environment. Similarly, it matters little to the industrialist, operating his mine or factory in the middle of the countryside, whether he blackens the atmosphere with fumes from the coal or contaminates it with foulsmelling vapors. In Western Europe, not to mention England, there are a great many industrial valleys whose thick air is almost unbreathable to outsiders. The houses there are filled with smoke, and even the leaves on the trees are coated with soot. The sun almost always shows its yellowish face through a thick haze. As for the engineer, his bridges and viaducts always look the same, whether on the flattest of plains or in the gorges of the steepest mountains. He is concerned not with making his work harmonious with the landscape, but solely with balancing the thrust and resistance of his materials.
(...) The question of knowing which of the works of man serves to beautify and which contributes to the degradation of external nature can seem pointless to so-called practical minds; nevertheless, it is a matter of the greatest importance. Humanity’s development is most intimately connected with the nature that surrounds it. A secret harmony exists between the earth and the peoples whom it nourishes, and when reckless societies allow themselves to meddle with that which creates the beauty of their domain, they always end up regretting it. In places where the land has been defaced, where all poetry has disappeared from the countryside, the imagination is extinguished, the mind becomes impoverished, and routine and servility seize the soul, inclining it toward torpor and death. Throughout the history of humanity, foremost among the causes that have vanquished so many successive civilizations is the brutal violence with which most nations have treated the nourishing earth. They cut down forests, caused springs to dry up and rivers to overflow, damaged environments, and encircled cities with foul-smelling marshes.
(...) Certainly, outcasts or even those poor déclassés who live like exiles in their own homeland always feel isolated, unknown, and friendless, even in the most charming settings, and they suffer the constant ache of despair. However, in the end they also experience the gentle influence of their environment, and their most intense bitterness gradually changes into a sort of melancholy that allows them to comprehend, with a sensibility refined by sadness, all that the earth has to offer in grace and beauty. Even more than those who are happy, they know how to appreciate the rustling of leaves, the songs of birds, and the murmur of springs. And if nature has the power to console or to strengthen individuals, what could it do over the course of centuries for whole peoples? Without a doubt, magnificent vistas greatly contribute to the qualities of mountain populations, and it is no mere figure of speech to call the Alps the boulevard of liberty".
E. Reclus, Anarchy, Geography, Modernity. Selected Writings of Élisée Reclus, Oakland 2013.
Élisée Reclus i grodzenia dóbr wspólnych
„Nie ma ani jednego kraju europejskiego, w którym tradycje dawnej własności komunalnej całkowicie by zanikały. W niektórych obszarach, zwłaszcza w Ardenach i stromych górskich regionach Szwajcarii, gdzie chłopi nie musieli poddawać się tego rodzaju uciskowi, jakiemu poddani zostali niemieccy wieśniacy po wojnach reformacji, własność wspólna jest nadal na tyle rozpowszechniona, że stanowi znaczną część terytorium.
W belgijskich Ardenach wspólnotowe ziemie składają się z trzech części: lasów, świeżo oczyszczonej ziemi [sart] i pastwisk. Często obejmują one również grunty orne i kamieniołomy. Lasy, które stanowią największą część posiadłości, podzielone są na pewną liczbę części, zazwyczaj od dwudziestu do dwudziestu dwóch. Każdego roku jedna sekcja jest dzielona w drodze losowania między różnymi gospodarstwami gminy, a kora dębów zostaje wcześniej ogołocona na rzecz komunalnej kasy. Do pracy z ciężkim drewnem rodziny dzielą się na pięcioosobowe grupy, których członkowie na zmianę odpowiadają za wycinanie drzew, układanie i transportowanie drewna. Po wycince każda osoba przystępuje do wykarczowania części ziemi, która przypadła na jego działkę i sieje żyto, które zbierze w następnym roku. Dwa i pół roku po zebraniu żyta mieszkańcy rozdzielają żarnowce, które wyrosły na polanach, po czym ta część, w której nowy wzrost już się rozpoczął, zostaje pozostawiona sama sobie do czasu wznowienia tych samych czynności. Wypas ma charakter komunalny i nie towarzyszy mu żadna specjalnej organizacja, odbywa się na gruntach nieuprawianych, w dojrzałych lasach i w zaroślach sześć lub siedem lat po wycince. Kamienie można wydobywać swobodnie, o ile nie pojawiają się żadne wcześniejsze obwieszczenia.
Zwyczaje te wyraźnie wpływają na moralny charakter jednostek i bardzo rozwijają w nich ducha solidarności, wzajemnej życzliwości i serdecznej przyjacielskości. W ten sposób zwyczajowo tworzy się ochotnicze hufce pracy na rzecz tych, którzy potrzebują by wykonać u nich jakąś robotę. Ci ostatni muszą jedynie przedstawić swoją prośbę, robiąc hałas we wsi, wołając: 'To i tamto wymaga zrobienia! Kto zechce pomóc?' Natychmiast pojawia się jakaś grupa, a jej członkowie namyślają się, kto najlepiej poradzi sobie z pracą, a następnie usługa zostaje wyświadczona. Takie same historie docierają do nas również z Queyras [region w Alpach francuskich].
W całej Szwajcarii dwie trzecie prerii alpejskich i lasów należy do komun, które posiadają także torfowiska, trzcinowiska i kamieniołomy, jak również pola, sady i winnice. Przy wielu okazjach, gdy współposiadacze gminy muszą ze sobą współpracować, czują się, jakby byli na festiwalu, a nie w pracy. Młodzi mężczyźni i kobiety wspinają się na wysokogórskie pastwiska, prowadząc przed sobą stada przy harmonijnym brzęku dzwonów. Innym razem praca jest trudniejsza. Podczas gdy śnieg wciąż pokrywa ziemię, leśnicy uzbrojeni w siekiery ścinają wysokie sosny w gminnym lesie. Zdzierają kłody i przesuwają je korytarzami lawinowymi do potoku, który poniesie je swymi zakrętami i rwącym nurtem.
Są też wieczorne spotkania w zimowe noce, podczas których wszyscy są wzywani do domu tego, kto ma najpilniejszą pracę do wykonania, czy będzie to dłubanie kukurydzy, łuskanie orzechów, czy robienie prezentów ślubnych dla zaręczonej kobiety. Podczas tych spotkań praca jest przyjemnością. Dzieci chcą w nich uczestniczyć, bo wszystko jest dla nich nowe. Zamiast iść spać, zostają z dorosłymi i dostają najlepsze kasztany pieczone pod gorącym żarem. Kiedy zbliża się czas snu, słuchają pieśni i opowiadane są im historie, przygody i bajki, które ich wyobraźnia przekształca w cudowne zjawy. Często w takie noce wzajemnej dobrej woli kształtuje się trwale byt dziecka. Tutaj rozpalają się w życiu miłości, a gorycz życia staje się słodsza.
W ten sposób duch pełnego zrzeszania się nie zaniknął bynajmniej na poziomie komunalnym, pomimo wszelkiej złej woli bogatych i państwa, którzy mają wszelkie interesy w rozerwaniu tych ściśle związanych wiązek oporu wobec ich chciwości lub władzy i którzy starają się zredukować społeczeństwa do zbioru odizolowanych jednostek. Tradycyjna pomoc wzajemna występuje nawet wśród ludzi różnych języków i narodów. W Szwajcarii zwyczajowo wymienia się dzieci z rodziny do rodziny, między kantonami niemieckim i francuskim. Podobnie wieśniacy z Béarn wysyłają swoje dzieci do Kraju Basków, witając z kolei młodych Basków jako chłopców na farmie. W ten sposób wszyscy wkrótce nauczą się dwóch języków bez konieczności wydawania przez rodziców żadnych pieniędzy. Wreszcie, wszystkie osoby o podobnym zawodzie i wspólnych zainteresowaniach – czy to handlujący węglem, myśliwi czy marynarze – założyli wirtualne bractwa nie mające ani spisanych konstytucji ani podpisów, ale mimo to tworzące małe, zwarte republiki. Na całym świecie artyści karnawałowi, którzy przypadkowo spotykają się w drodze, są sprzymierzeni ze sobą w swego rodzaju masonerii, która jest o wiele bardziej uroczysta niż 'bracia', którzy gromadzą się w świątyniach Hirama.
(...) Gdyby wziąć pod uwagę gospodarkę Francji jako całość i dokonać szczegółowego porównania zysku netto z dużych majątków pozostających w zarządzie indywidualnym ze stratami gmin wynikającymi z istnienia parków zarezerwowanych dla uprzywilejowanej garstki, terenów łowieckich i wrzosowisk, które wypierają drobną własność, byłoby całkiem możliwe, że w sumie straty byłyby większe. Odkrylibyśmy, że duża własność ziemska jest dla współczesnych ludów tym, czym była dla starożytnych — śmiertelną plagą.
(...) Rozważając skutki istnienia dużej własności, nie możemy zapominać o przeszkodach, jakie stawia ona na drodze swobodnego przemieszczania się, gdy okoliczne populacje nie wiedzą, jak ominąć bariery. W Wielkiej Brytanii kwestia 'prawa drogi' pobudza lokalną opinię publiczną w dwudziestu różnych miejscach jednocześnie. Mieszkańcy zostają odcięci od starych dróg, jedna po drugiej. Jakaż szkoda społeczności, które odwołują się do sądu, jeśli brakuje im niepodważalnych tytułów! W wielu okręgach Szkocji właściciele ziemscy prawnie zabronili dostępu do gór, a piesi muszą korzystać z tej samej jezdni na dnie doliny, co rowery i samochody. Mapy z Ordnance Survey ostrzegają nawet, że 'istnienie drogi na mapie nie oznacza prawa do korzystania z niej'. I biada podróżnikowi, który bierze na siebie wejście w zarośla lub przejście przez ugorowane pole! (…) Zwyczajowym usprawiedliwieniem dla właścicieli ziemskich, którzy grodzą drogi przecinające ich posiadłości, jest ochrona zwierzyny, tak więc kłusownictwo staje się nieuniknionym następstwem funkcjonowania wielkich posiadłości ziemskich. Istnieje wyraźny kontrast między trofeami myśliwskimi, którymi szczyci się prawnie upoważniony do nich myśliwy, a rzezią dokonaną przez jego nocnego odpowiednika, a także łowieniem przy użyciu dynamitu, który w ciągu kilku godzin doprowadza do depopulacji ryb w rzece. Co więcej, konsekwencje prawne dla tych dwóch rodzajów myślistwa dalece się od siebie różnią. W praktyce obławy na ludzi są dozwolone dla właściciela nieruchomości i jego strażników. Z drugiej strony, nie można oszacować, ile osób w XIX wieku spędziło lata w więzieniu lub w ciężkiej katordze, a nawet poszło na szafot w wyniku polowania na królika i 'świętego ptaka'.
(...) Jeśli silnik parowy sprowadza do miast rosnące w nieskończoność tłumy, to jednocześnie sprowadza na wieś coraz większą liczbę mieszkańców miast, którzy udają się na chwilę odetchnąć świeżym powietrzem i odświeżyć umysł wśród kwiatów i zieleni. Bogaci, mający swobodę kształtowania swojego wolnego czasu tak, jak im się to podoba, mogą na wiele miesięcy uciec od swoich zajęć i męczących przyjemności miasta. Są nawet tacy, którzy mieszkają na wsi i tylko przelotnie pojawiają się w swoich miejskich rezydencjach. Jeśli chodzi o robotników wszelkiego typu, którzy nie mogą wyjechać na dłuższy czas z powodu codziennych obowiązków, większości udaje się jednak wziąć wystarczająco dużo czasu wolnego od pracy, aby odwiedzić wieś. Najszczęśliwsi z nich biorą tygodnie wakacji, które spędzają daleko od stolicy, w górach lub nad morzem. Ci, którzy są najbardziej zniewoleni swoją pracą, zadowalają się sporadyczną ucieczką na kilka godzin z ciasnych horyzontów znajomych ulic. Oczywiście chętnie korzystają z wakacji, kiedy pogoda jest łagodna, a niebo bezchmurne. W takich chwilach każde drzewo w lasach w pobliżu wielkich miast skrywa jakąś szczęśliwą rodzinę. Znaczna część kupców i urzędników, zwłaszcza w Anglii i Ameryce, dzielnie osiedla swoje żony i dzieci na wsi i skazuje się na dwukrotne przebywanie dziennie odległości, jaka dzieli punkt handlowy od domowego ogniska domowego. Dzięki szybkości transportu miliony ludzi mogą prowadzić podwójne życie mieszkańców miast i wsi, a każdego roku liczba osób, które dzielą w ten sposób swoje życie, stale rośnie. Każdego ranka setki tysięcy ludzi gromadzą się w Londynie, aby zanurzyć się w wir biznesu w wielkim mieście, a następnie każdego wieczoru wracają do swoich spokojnych domów na zielonych przedmieściach. Miasto, prawdziwe centrum świata biznesu, traci swoich mieszkańców. Za dnia jest najbardziej aktywnym ludzkim ulem; nocą jest pustynią.
Niestety, ten odpływ z miast na peryferie nie następuje bez szpecenia wsi. Wszelkiego rodzaju rumowiska nie tylko zaśmiecają przestrzeń pośrednią między miastem a polem, ale co gorsza, spekulanci zagarniają wszystkie urokliwe miejsca w okolicy, dzielą je na prostokątne działki, otaczają monotonnymi murami, a następnie budują w setkach tysięcy pretensjonalne domki. Dla pieszych wędrujących błotnistymi drogami w tej niedoszłej okolicy jedyną widoczną przyrodą są przycięte krzewy i kępy kwiatów prześwitujące przez płoty. Nad brzegiem morza wiele z najbardziej malowniczych klifów i urokliwych plaż porywają chciwi właściciele lub spekulanci, którzy doceniają piękno natury w duchu kantora wyceniającego sztabkę złota. Na często odwiedzanych terenach górskich ta sama mania zawłaszczania ogarnia mieszkańców. Krajobrazy są dzielone na kwadraty i sprzedawane temu, kto zaoferuje najwyższą cenę. Każda naturalna ciekawostka, czy to skała, grota, wodospad, czy szczelina lodowca – wszystko, nawet dźwięk echa – może stać się indywidualną własnością. Przedsiębiorcy dzierżawią wodospady i otaczają je drewnianymi płotami, aby niepłacący podróżni nie mogli spojrzeć na wzburzone wody. Następnie, poprzez zalew reklamy, światło, które tańczy wokół rozrzucanych kropelek i podmuchów wiatru rozpościerających zasłony mgły, zamienia się w dźwięczny brzęk srebra.
Ponieważ przyroda jest tak często bezczeszczona przez spekulantów właśnie ze względu na jej piękno, nie dziwi fakt, że rolnicy i przemysłowcy w swoich własnych wyzyskujących przedsięwzięciach nie zastanawiają się, czy przyczyniają się do zbezczeszczenia ziemi. Z pewnością 'solidny oracz' bardzo mało dba o urok wsi i harmonię krajobrazu, o ile gleba daje obfite plony. Chodząc losowo po zaroślach z toporem, ścina drzewa, które stoją na jego drodze i haniebnie okalecza inne, nadając im wygląd słupów lub mioteł. Ogromne regiony, które dawniej były piękne w swym oglądzie i przyjemne podczas podróży, są całkowicie zepsute i naprawdę odczuwa się obrzydzenie na ich widok. Co więcej, często zdarza się, że rolnik, tak samo ubogi w nauki, jak zakochany w przyrodzie, błądzi w obliczeniach i doprowadza do własnej ruiny poprzez pewne zmiany, które nieświadomie wprowadza do środowiska. Podobnie dla przemysłowca, prowadzącego swoją kopalnię lub fabrykę na wsi, nie ma to większego znaczenia, czy zaciemnia atmosferę oparami węgla, czy zanieczyszcza ją cuchnącymi oparami. W Europie Zachodniej, nie wspominając o Anglii, jest wiele dolin przemysłowych, których gęste powietrze jest prawie niemożliwe do oddychania dla osób z zewnątrz. Tam domy są wypełnione dymem, a nawet liście na drzewach są pokryte sadzą. Słońce prawie zawsze pokazuje swoją żółtawą twarz przez gęstą mgłę. Jeśli chodzi o inżyniera, jego mosty i wiadukty zawsze wyglądają tak samo, czy to na najbardziej płaskich równinach, czy w wąwozach pośród najbardziej stromych gór. Nie chodzi mu o harmonię jego prac z krajobrazem, ale wyłącznie o zrównoważenie siły i odporności materiałów.
(...) Pytanie o to, które z dzieł człowieka służy upiększaniu, a które przyczynia się do degradacji natury zewnętrznej, może wydawać się bezcelowe dla tak zwanych praktycznych umysłów; jednak jest to sprawa najwyższej wagi. Rozwój ludzkości jest najściślej związany z otaczającą ją naturą. Między ziemią a żywionymi przez nią ludami istnieje sekretna harmonia, a kiedy lekkomyślne społeczeństwa pozwalają sobie na ingerencję w to, co tworzy piękno ich domeny, zawsze tego żałują. Tam, gdzie ziemia została zniszczona, wszelka poezja uchodzi ze wsi, wyobraźnia gaśnie, umysł ubożeje, a rutyna i służalczość ogarniają duszę, skłaniając ją ku odrętwieniu i śmierci. W całej historii ludzkości najważniejszą spośród przyczyn, które pokonały tak wiele kolejnych cywilizacji, jest brutalna przemoc, z jaką większość ludów traktowała żywą ziemię. Wycinali lasy, powodowali wysychanie źródeł i wylewanie rzek, niszczyli środowisko i otaczali miasta cuchnącymi bagnami.
(...) Z pewnością wyrzutki, a nawet ci biedni zdeklasowani (declassé), którzy żyją jak wygnańcy we własnej ojczyźnie, zawsze czują się odizolowani, niezauważeni, pozbawieni przyjaciół - i to nawet w najbardziej urokliwych miejscach - i cierpią z powodu ciągłego bólu rozpaczy. W końcu jednak doświadczają również łagodnego wpływu otoczenia, a ich najintensywniejsza gorycz stopniowo zmienia się w rodzaj melancholii, która pozwala im doświadczyć - z wrażliwością wyrafinowaną poprzez smutek - wszystko, co ziemia ma do zaoferowania w łasce i pięknie. Jeszcze bardziej niż ci, którzy są szczęśliwi, potrafią docenić szelest liści, śpiew ptaków i szmer źródeł. A jeśli przyroda ma moc pocieszania lub wzmacniania jednostek, to co może w ciągu wieków zrobić dla całych ludów? Bez wątpienia wspaniałe widoki w znacznym stopniu przyczyniają się do cech ludności górskiej, a nazwanie Alp bulwarem wolności nie jest zwykłą przenośnią”.
E. Reclus, Anarchy, Geography, Modernity. Selected Writings of Élisée Reclus, Oakland 2013.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz