Elisée Reclus' Cosmic Anarchism
"The Earth was discovered by a French anarchist geographer, philosopher, and revolutionary named Elisée Reclus. (...) Reclus discovered the Earth in the strong sense of having both an ongoing, participatory Earth-consciousness and a deep and expansive geohistorical knowledge of the Earth. He discovered the way in which our place on it and within it conditions all our experience. He discovered that our way is on the deepest level its way.
(...) Reclus’s discovery of the Earth is inseparable from his simultaneous discovery of anarchism. (...) It is hardly a coincidence that it was a geographer who was the first to formulate a vision of anarchism that was global, in more than one sense. The first sense of this globality is that of a comprehensive global critique, as opposed to a fragmentary one. Reclus was the first thinker to theorize anarché as a many-sided critique of class domination, patriarchal domination, state domination, bureaucratic domination, technological domination, racial and ethnic domination, domination of nonhuman species, and domination of nature. The second sense of globality refers to the fact that Reclus was the first thinker to incorporate such a critique into a comprehensive, global account of the Earth Story as a struggle between freedom and domination.
(...) One of the most important and widely quoted concepts in Reclus’s social philosophy and geography is the idea that there is a process of growing globalization or planetization in which humanity progressively realizes its (non-)identity as 'Nature becoming self-conscious.” If this conception of planetization were limited to the emergence of a common consciousness, it would constitute an abstractly idealist position. At best, Reclus might deserve the dubious distinction of being a founding figure in New Age thought. But, in fact, he describes it as much more than this. He notes that while “for a long time we were nothing more than [the Earth’s] unconscious products, we have become increasingly active agents in its history.' The important point is that at the same time that we become conscious of our role as the consciousness of the Earth (or, perhaps we should say, a very important aspect of the Earth’s consciousness), we also become an increasingly powerful expression of the agency of the Earth. The Earth not only thinks through us but also acts through us, at times in a revolutionary manner.
Planetization has for Reclus both material and moral implications. He states that 'the essence of human progress consists of the discovery of the totality of interests and wills common to all peoples; it is identical to solidarity.' As the majority of human beings globally become aware of their common interests and develop the common will to act on behalf of those interests, the possibility for global social revolution emerges. To state this differently, 'Nature becoming self-conscious' assumes the role of the Revolutionary Subject. However, Reclus extends this concept far beyond humanity when he recognizes that we must 'become fully conscious of our human solidarity, forming one body with the planet itself', and 'promote each individual plant, animal, and human life.' Ultimately, from Reclus’s geocentric perspective we come to recognize that the quest for freedom encompasses not only the flourishing of humanity but the flourishing of the Earth as a whole. It is the flourishing not merely of humanity and nature but of humanity-in-nature. The culmination of nature becoming self-conscious is social-ecological transformation, global revolution on behalf of planetary evolution.
There are numerous passages in Reclus in which he addresses various aspects of this developing globalization or planetization of humanity. He contends that advances in transportation and communication make the global unity of humanity a more conscious reality. He notes that 'industrial appliances, that by a single electric impulse make the same thought vibrate through far continents, have distanced by far our social morals', and that the movement of travelers between all countries has made us 'citizens of the planet'. He speculates that communications systems are creating (as later thinkers such as Teilhard de Chardin were to echo) a planetary nervous system: 'Thanks to a continuous network of postal and telegraphic services, [the planet] has been enriched by a nervous system for the interchange of thought'. He concludes that 'despite the rancors fostered by war, despite hereditary hatreds, all [humanity] is becoming one'.
Ultimately, for Reclus, the process of globalization is much more than a social (or even a social, political, and economic) phenomenon. On the deepest level, it is a planetary evolutionary phenomenon that has biological, psychological, social, political, and ecological dimensions. Using an organic metaphor for the evolution of life on Earth, Reclus holds that there is 'a general tendency of things to merge themselves into one living body in which all the parts are in reciprocal interdependence'. He contends that the direction of evolution is toward a realization of unity in diversity in which there is an interdependent flourishing of both the whole and of the parts that constitute it. Freed from the constraints of domination and exploitation, the whole 'would constitute a harmonious cosmos in which each cell retains its individuality, corresponding to the free labor of each individual, and in which all would mesh together with one another, each one being necessary to the work of all'. It is within this general context that Reclus develops his conception of l’entraide, or mutual aid and social cooperation.
Reclus was prophetic in seeing the possibility for a libertarian, egalitarian, and communitarian process of globalization from below. He offers us an alternative to the prevailing corporate and statist forms of globalized domination and exploitation. Rather than a globalization imposed from above by systems of centralized power, it is a globalization that is deeply rooted in the evolutionary processes of nature, including human nature, and has its basis in the integrity and flourishing of all beings. In place of a world divided into a powerful, wealthy, and hegemonic core or center, and a weak, poor, and dominated periphery, he envisions a world that will have 'its center everywhere, its periphery nowhere'.
(...) Reclus’s ideas on mutual aid and solidarity contributed significantly to a tradition, carried on today by ecofeminism, in which the most revolutionary politics is a politics of care based on a recognition of the needs of all sentient beings, in addition to those of all biotic communities. This tradition also extends to the field of geography. Thus, Simon Springer in The Anarchist Roots of Geography notes the recent 'affective turn' toward a 'caring geography' and points out the roots of the emergent geography of care in Reclus’s works of a century and a half ago.
Reclus’s history of the quest for freedom is an expansive one that takes him thousands of pages to outline. However, he singles out one chapter in this history that he sees as being of particular significance. He judges the establishment of the International Working Men’s Association—the First International—to be one of the most crucial points in all of world history, because of its significance in the struggle between freedom and domination. This historical juncture can be looked upon as the founding moment of globalization from below, a globalization of freedom that was finally beginning to challenge the globalization of domination (the entire history of Empire). In Evolution, Revolution, and the Anarchist Ideal, Reclus calls it 'the major event' in 'that totality of both peaceful and violent transformations' called 'social revolution'. He observes that this breakthrough had as its precondition the long history of human solidarity that existed 'ever since people of different nations began practicing mutual aid, in complete friendship and for their common interests.'
(...) We might, in fact, identify this historical step not only as the founding of the International but also as the almost simultaneous emergence of the International and the Commune, for the constructive work of the International achieved its most concrete social embodiment in the Paris Commune. Reclus lauds the Commune for 'establishing, not through its rulers, but through its defenders, an ideal for the future that was far superior to that of all the revolutions that preceded it'. Both in France and throughout the world, it enlisted in the struggle all those who would continue to carry it out, 'fighting for a new society in which none would be masters thanks to their birth, title, or wealth, and none would be servants because of their origin, caste, or income'. Reclus contends that the term 'Commune' was understood by these 'defenders' in the expansive sense of 'a new humanity made up of free and equal companions who know nothing of ancient borders and who peacefully practice mutual aid from one end of the world to the other'. It is this idea of the Commune that still lives on in Rojava, in Chiapas, in El Alto, and in other politically advanced regions of the world.
(...) Reclus adheres to the dialectical precept that a being contains within itself the entire history of that being and its interactions with other beings. Reclus states, for example, that 'the history of the development of mankind has been written beforehand in sublime lettering on the plains, valleys, and coasts of our continents' and that 'present-day society contains within itself all past societies.' This concept is the 'preservation' moment of the dialectical process of Aufhebung (or 'sublation'), which is not mere 'synthesis', but rather a simultaneous process of negation-preservation-transcendence. Reclus applies this concept to human nature and evolution, expressing a variation on the idea that ontogeny recapitulates phylogeny. In his formulation, 'Man recollects in his structure everything that his ancestors lived through during the vast expanse of ages. He indeed epitomizes in himself all that preceded him in existence, just as, in his embryonic life, he presents successively various forms of organization that are simpler than his own'.
(...) The truth is the whole that is not whole. There is a strong holistic dimension to Reclus’s analysis of terrestrial phenomena. For example, he says that the Earth 'ought to be cared for like a great body, in which the breathing carried out by means of the forests regulates itself according to a scientific method; it has its lungs which ought to be respected by humans, since their own hygiene depends on them'. This is a typical example of the kind of use of organicist metaphors that has pervaded ecological discourse since Reclus. Yet a truly dialectical holism is always an anti-holistic holism. It avoids the lapses into varieties of reification, essentialism, and substantialism that plague uncritical forms of holistic and organicist thought. And Reclus’s analysis goes precisely in this dialectical direction. For Reclus, all social and geographical phenomena are what they are not, and they are not what they are. As he states this dialectical verity, 'it is only through an act of pure abstraction that one can contrive to present a particular aspect of the environment as if it had a distinct existence, and strive to isolate it from all the others, in order to study its essential influence'. This insight is also at the core of Reclus’s idea that all social phenomena contain both progressive and regressive dimensions and that every phenomenon is 'at once a phenomenon of death and a phenomenon of revival' and 'the result of evolution toward decay and also toward progress'. Thus, anarchist geography rejects all attempts to impose abstract, objectifying conceptual schemes on a dynamic, self-contradictory, and interdependently determined reality—in short, a living reality".
J.P. Clark, Between Earth and Empire. From the Necrocene to the Beloved Community, Oakland 2019.
Kosmiczny anarchizm Elisée Reclusa
"Ziemia została odkryta przez francuskiego anarchistycznego geografa, filozofa i rewolucjonistę Elisée Reclusa. (...) Reclus odkrył Ziemię w mocnym sensie zyskania zarówno ciągłej, partycypacyjnej świadomości Ziemi, jak i głębokiej i ekspansywnej wiedzy geohistorycznej o Ziemi. Odkrył sposób, w jaki nasze miejsce na niej i w niej warunkuje całe nasze doświadczenie. Odkrył, że nasza droga jest na najgłębszym poziomie jej drogą.
(...) Odkrycie Ziemi przez Reclusa jest nieodłączne od jego równoczesnego odkrycia anarchizmu. (...) Nie jest to przypadek, że to geograf jako pierwszy sformułował wizję anarchizmu globalnego - i to w więcej niż jednym sensie. Pierwszym sensem tej globalności jest całościowa krytyka globalna, zamiast krytyki fragmentarycznej. Reclus był pierwszym myślicielem, który teoretyzował anarché jako wielostronną krytykę dominacji klasowej, patriarchalnej, państwowej, biurokratycznej, technologicznej, rasowej i etnicznej, zdominowania gatunków nieludzkich i przyrody. Drugie znaczenie globalności odnosi się do faktu, że Reclus był pierwszym myślicielem, który włączył taką krytykę do kompleksowego, globalnego opisu Historii Ziemi jako walki między wolnością a dominacją.
(...) Jednym z najważniejszych i najczęściej cytowanych pojęć w filozofii społecznej i geografii Reclusa jest idea, że zachodzi proces rosnącej globalizacji lub planetaryzacji, w którym ludzkość stopniowo realizuje swoją (nie-)tożsamość, gdy 'natura staje się samo-świadoma'. Gdyby ta koncepcja planetaryzacji ograniczała się do wyłonienia się powszechnej świadomości, stanowiłaby stanowisko abstrakcyjnie idealistyczne. W najlepszym razie Reclus mógłby zasłużyć na wątpliwe wyróżnienie jako założyciel myśli New Age. Ale w rzeczywistości opisuje ona coś znacznie większego. Zauważa, że chociaż 'przez długi czas byliśmy niczym więcej niż nieświadomymi produktami [Ziemi], staliśmy się coraz bardziej aktywnymi sprawcami w jej historii'. Ważne jest to, że w tym samym czasie, gdy uświadamiamy sobie naszą rolę jako świadomości Ziemi (a może powinniśmy powiedzieć, bardzo ważnego aspektu świadomości Ziemi), stajemy się również coraz potężniejszym nośnikiem sprawczości na Ziemi. Ziemia nie tylko myśli przez nas, ale także działa przez nas, czasami w sposób rewolucyjny.
Planetaryzacja ma dla Reclusa zarówno materialne, jak i moralne implikacje. Twierdzi on, że 'istotą postępu ludzkiego jest odkrycie całości interesów i woli wspólnych wszystkich ludów; jest ono tożsame z solidarnością'. Ponieważ większość ludzi na całym świecie staje się świadoma swoich wspólnych interesów i rozwija wspólną wolę działania na rzecz tych interesów, pojawia się możliwość globalnej rewolucji społecznej. Mówiąc inaczej, 'natura staje się samoświadoma', przyjmuje rolę Podmiotu Rewolucyjnego. Jednak Reclus rozszerza tę koncepcję daleko poza ludzkość, kiedy uznaje, że musimy 'stać się w pełni świadomi naszej ludzkiej solidarności, tworząc jedno ciało z samą planetą' i 'wzmacniać każdą indywidualną roślinę, zwierzę i ludzkie życie'. Ostatecznie, z geocentrycznej perspektywy Reclusa, zaczynamy orientować się, że poszukiwanie wolności obejmuje nie tylko rozkwit ludzkości, ale także rozkwit Ziemi jako całości. Jest to rozkwit nie tylko człowieczeństwa i natury, ale także człowieczeństwa w naturze. Kulminacją samoświadomości natury jest transformacja społeczno-ekologiczna, globalna rewolucja na rzecz ewolucji planetarnej.
U Reclusa jest wiele fragmentów, w których zajmuje się on różnymi aspektami tej rozwijającej się globalizacji lub planetaryzacji ludzkości. Twierdzi, że postępy w transporcie i komunikacji sprawiają, że globalna jedność ludzkości staje się bardziej samoświadomą rzeczywistością. Zauważa, że 'urządzenia przemysłowe, które za pomocą pojedynczego impulsu elektrycznego wprawiają w wibrację tę samą myśl przez dalekie kontynenty, wyprzedziły znacznie naszą moralność społeczną' i że ruch podróżnych między wszystkimi krajami uczynił nas 'obywatelami planety'. Spekuluje, że systemy komunikacyjne tworzą (jak powtarzali późniejsi myśliciele, tacy jak Teilhard de Chardin) planetarny układ nerwowy: 'Dzięki ciągłej sieci usług pocztowych i telegraficznych [planeta] została wzbogacona o system nerwowy dla wymiany myśli'. W konkluzji stwierdza, że 'pomimo animozji podsycanych przez wojnę, pomimo dziedzicznej nienawiści, cała [ludzkość] staje się jednym'.
Ostatecznie dla Reclusa proces globalizacji to znacznie więcej niż zjawisko społeczne (a nawet więcej niż społeczne, polityczne i gospodarcze). Na najgłębszym poziomie jest to planetarne zjawisko ewolucyjne, które ma wymiar biologiczny, psychologiczny, społeczny, polityczny i ekologiczny. Używając organicznej metafory ewolucji życia na Ziemi, Reclus utrzymuje, że 'istnieje ogólna tendencja do łączenia się rzeczy w jedno żywe ciało, w którym wszystkie części znajdują się we wzajemnej współzależności'. Twierdzi, że kierunek ewolucji zmierza ku urzeczywistnieniu jedności w różnorodności, w której następuje współzależny rozkwit zarówno całości, jak i tworzących ją części. Uwolniona od ograniczeń dominacji i wyzysku, całość 'stanowiłaby harmonijny kosmos, w którym każda komórka zachowa swoją indywidualność, odpowiadającą wolnej pracy każdej jednostki, i w którym wszystkie będą się ze sobą łączyć, przy czym każda będzie niezbędna dla dzieła wszystkich'. To w tym ogólnym kontekście Reclus rozwija swoją koncepcję l’entraide, czyli pomocy wzajemnej i społecznej kooperacji.
Reclus był proroczy, dostrzegając możliwość oddolnego libertariańskiego, egalitarnego i wspólnotowego procesu globalizacji. Oferuje nam alternatywę dla dominujących korporacyjnych i etatystycznych form zglobalizowanej dominacji i wyzysku. Zamiast globalizacji narzuconej z góry przez systemy scentralizowanej władzy, jest to globalizacja, która jest głęboko zakorzeniona w procesach ewolucyjnych natury, w tym natury ludzkiej, i ma swoje podstawy w integralności i rozwoju wszystkich istot. Zamiast świata podzielonego na potężne, bogate i hegemoniczne jądro (czy też centrum) oraz słabe, biedne i zdominowane peryferie, wyobraża sobie świat, który będzie miał 'swoje centrum wszędzie, swoje peryferia nigdzie'.
(...) Idee Reclusa dotyczące pomocy wzajemnej i solidarności w znacznym stopniu przyczyniły się do tradycji, ucieleśnionej dziś w ekofeminizmie, wedle której najbardziej rewolucyjną polityką jest polityka troski oparta na uznaniu potrzeb wszystkich czujących istot, oprócz wszystkich społeczności biotycznych. Tradycja ta rozciąga się również na dziedzinę geografii. Jak odnotowuje to Simon Springer w The Anarchist Roots of Geography niedawny 'afektywny zwrot' w kierunku 'geografii troski' ma swoje korzenie w geografii troski wyłaniającej się w pracach Reclusa sprzed półtora wieku.
Historia walki o wolność, opowiadana przez Reclusa, jest obszerna, jej zarys zajmuje tysiące stron. Wyróżnia się w niej jednak jeden rozdział, który uznał on za szczególnie ważny. Twierdzi w nim, że utworzenie Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników – Pierwszej Międzynarodówki – jest jednym z najważniejszych punktów w całej historii świata, ze względu na jego znaczenie w walce między wolnością a dominacją. Ten dziejowy moment może być postrzegany jako gest założycielski globalizacji oddolnej, globalizacji wolności, która w końcu zaczęła kwestionować globalizację dominacji (całą historię Imperium). W Ewolucji, rewolucji i ideale anarchistycznym Reclus nazywa to 'głównym wydarzeniem' w 'całości zarówno pokojowych, jak i gwałtownych przemian', zwanej 'rewolucją społeczną'. Zauważa, że warunkiem wstępnym dla tego przełomu była długa historia ludzkiej solidarności, która istniała 'odkąd ludzie różnych narodów zaczęli praktykować wzajemną pomoc, w pełnej przyjaźni i we wspólnym interesie'.
(...) Możemy w rzeczywistości dostrzec ten historyczny krok nie tylko w założeniu Międzynarodówki, ale także w prawie jednoczesnym pojawieniu się Międzynarodówki i Komuny, ponieważ konstruktywna praca Międzynarodówki osiągnęła swoje najbardziej konkretne społeczne ucieleśnienie w Komunie Paryskiej. Reclus chwali Komunę za 'bycie ustanowionym nie przez jej władców, ale przez jej obrońców, ideałem przyszłości, który był o wiele lepszy niż wszystkie rewolucje, które ją poprzedzały'. Zarówno we Francji, jak i na całym świecie wciągnęła do walki wszystkich tych, którzy nadal będą ją prowadzić, 'walcząc o nowe społeczeństwo, w którym nikt nie będzie panem dzięki urodzeniu, tytułowi lub bogactwu i nikt nie będzie sługą z powodu pochodzenia, kasty lub dochodu'. Reclus twierdzi, że termin 'Komuna' był rozumiany przez jej 'obrońców' w ekspansywnym sensie jako 'nowa ludzkość złożona z wolnych i równych towarzyszy, którzy nic nie wiedzą o starodawnych granicach i którzy pokojowo praktykują wzajemną pomoc z jednego końca świata na drugi'. Jest to idea Komuny, która wciąż żyje w Rożawie, w Chiapas, w El Alto i w innych politycznie zaawansowanych regionach świata.
(...) Reclus wyznaje dialektyczną zasadę, że byt zawiera w sobie całą historię tego bytu i jego interakcji z innymi bytami. Reclus stwierdza na przykład, że 'historia rozwoju ludzkości została wcześniej napisana wzniosłymi literami w równinach, dolinach i wybrzeżach naszych kontynentów' i że 'współczesne społeczeństwo zawiera w sobie wszystkie dawne społeczeństwa'. Koncepcja ta jest momentem 'zachowania' dialektycznego procesu Aufhebung (czy też 'zniesienia'), który nie jest zwykłą 'syntezą', ale raczej równoczesnym procesem negacji-zachowania-transcendencji. Reclus stosuje tę koncepcję do ludzkiej natury i ewolucji, wyrażając wariację idei, że ontogeneza rekapituluje filogenezę. Wedle jego sformułowania: 'Człowiek przypomina w swojej strukturze wszystko, przez co przeszli jego przodkowie na przestrzeni wieków. Rzeczywiście, uosabia w sobie to wszystko, co go poprzedzało w istnieniu, tak jak w swoim embrionalnym życiu przedstawia kolejno różne formy organizacji, które są prostsze niż jego własne'.
(...) Prawda jest całością, która nie jest cała. Analiza zjawisk ziemskich Reclusa ma silnie holistyczny wymiar. Mówi on na przykład, że o Ziemię 'należy dbać jak o wielkie ciało, w którym oddychanie dokonywane przez lasy reguluje się według naukowej metody; ma swoje płuca, które człowiek powinien szanować, bo od niego zależy jego własna higiena'. Jest to typowy przykład użycia organicystycznych metafor, które przeniknęły dyskurs ekologiczny od czasów Reclusa. Jednak prawdziwie dialektyczny holizm jest zawsze holizmem antyholistycznym. Unika popadania w różne odmiany reifikacji, esencjalizmu i substancjalizmu, które nękają bezkrytyczne formy myśli holistycznej i organicznej. A analiza Reclusa idzie dokładnie w tym dialektycznym kierunku. Dla Reclusa wszystkie zjawiska społeczne i geograficzne są tym, czym nie są i nie są tym, czym są. Jak mówi o tej dialektycznej prawdziwości, 'jedynie poprzez akt czystej abstrakcji można pomyśleć pewien aspekt środowiska tak, jakby istniał on odrębnie i starać się odizolować go od wszystkich innych, aby zbadać jego zasadnicze funkcjonowanie'. To spostrzeżenie stanowi również sedno idei Reclusa, że wszystkie zjawiska społeczne zawierają zarówno progresywne, jak i regresywne wymiary i że każde zjawisko jest 'jednocześnie zjawiskiem śmierci i zjawiskiem przebudzenia' oraz 'wynikiem ewolucji ku rozkładowi, a także w kierunku postępu'. W ten sposób anarchistyczna geografia odrzuca wszelkie próby narzucenia abstrakcyjnych, obiektywizujących schematów pojęciowych dynamicznej, wewnętrznie sprzecznej i współzależnie określonej rzeczywistości – w skrócie, żywej rzeczywistości".
J.P. Clark, Between Earth and Empire. From the Necrocene to the Beloved Community, Oakland 2019.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz