Jumping the ladder of history. Seasonal societies
"Rousseau’s State of Nature was never intended as a stage of development. It was not supposed to be an equivalent to the phase of “Savagery”, which opens the evolutionary schemes of Scottish philosophers such as Adam Smith, Ferguson, Millar or, later, Lewis Henry Morgan. These others were interested in defining levels of social and moral development, corresponding to historical changes in modes of production: foraging, pastoralism, farming, industry.
We must conclude that revolutionaries, for all their visionary ideals, have not tended to be particularly imaginative, especially when it comes to linking past, present and future. Everyone keeps telling the same story. It’s probably no coincidence that today, the most vital and creative revolutionary movements at the dawn of this new millennium – the Zapatistas of Chiapas and Kurds of Rojava being the most obvious examples – are those that simultaneously root themselves in a deep traditional past. Instead of imagining some primordial utopia, they can draw on a more mixed and complicated narrative. Indeed, there seems to be a growing recognition, in revolutionary circles, that freedom, tradition and the imagination have always been, and will always be, entangled, in ways we do not completely understand. It’s about time the rest of us catch up, and start to consider what a non-Biblical version of human history might be like.
A wider look at the archaeological evidence suggests a key to resolving the dilemma. It lies in the seasonal rhythms of prehistoric social life. Most of the Palaeolithic sites discussed so far are associated with evidence for annual or biennial periods of aggregation, linked to the migrations of game herds – whether woolly mammoth, steppe bison, reindeer or (in the case of Göbekli Tepe) gazelle – as well as cyclical fish-runs and nut harvests. At less favourable times of year, at least some of our Ice Age ancestors no doubt really did live and forage in tiny bands. But there is overwhelming evidence to show that at others they congregated en masse within the kind of “micro-cities” found at Dolní Věstonice, in the Moravian basin south of Brno, Czech Republic, feasting on a superabundance of wild resources, engaging in complex rituals and ambitious artistic enterprises, and trading minerals, marine shells and animal pelts over striking distances. Western European equivalents of these seasonal aggregation sites would be the great rock shelters of the French Périgord and Spain’s Cantabrian coast, with their famous paintings and carvings, which similarly formed part of an annual round of congregation and dispersal.
Such seasonal patterns of social life endured, long after the “invention of agriculture” is supposed to have changed everything. New evidence shows that alternations of this kind may be key to understanding the famous Neolithic monuments of Salisbury Plain, and not just in terms of calendric symbolism. Stonehenge, it turns out, was only the latest in a very long sequence of ritual structures, erected in timber as well as stone, as people converged on the plain from remote corners of the British Isles, at significant times of year.
Why are these seasonal variations important? Because they reveal that from the very beginning, human beings were self-consciously experimenting with different social possibilities. Anthropologists describe societies of this sort as possessing a “double morphology”. Marcel Mauss, writing in the early 20th century, observed that the circumpolar Inuit, “and likewise many other societies . . . have two social structures, one in summer and one in winter, and that in parallel they have two systems of law and religion”. In the summer months, Inuit dispersed into small patriarchal bands in pursuit of freshwater fish, caribou and reindeer, each under the authority of a single male elder. Property was possessively marked and patriarchs exercised coercive, sometimes even tyrannical power over their kin. But in the long winter months, when seals and walrus flocked to the Arctic shore, another social structure entirely took over as Inuit gathered together to build great meeting houses of wood, whale-rib and stone. Within them, the virtues of equality, altruism and collective life prevailed; wealth was shared; husbands and wives exchanged partners under the aegis of Sedna, the Goddess of the Seals.
Perhaps most striking, in terms of political reversals, were the seasonal practices of 19th-century tribal confederacies on the American Great Plains – sometime or one-time farmers who had adopted a nomadic hunting life. In the late summer, small and highly mobile bands of Cheyenne and Lakota would congregate in large settlements to make logistical preparations for the buffalo hunt. At this most sensitive time of year they appointed a police force that exercised full coercive powers, including the right to imprison, whip or fine any offender who endangered the proceedings. Yet as the anthropologist Robert Lowie observed, this “unequivocal authoritarianism” operated on a strictly seasonal and temporary basis, giving way to more “anarchic” forms of organisation once the hunting season and the collective rituals that followed were complete.
Scholarship does not always advance. Sometimes it slides backwards. A hundred years ago, most anthropologists understood that those who lived mainly from wild resources were not, normally, restricted to tiny “bands”. That idea is really a product of the 1960s, when Kalahari Bushmen and Mbuti Pygmies became the preferred image of primordial humanity for TV audiences and researchers alike. As a result we’ve seen a return of evolutionary stages, really not all that different from the tradition of the Scottish Enlightenment: this is what Fukuyama, for instance, is drawing on, when he writes of society evolving steadily from “bands” to “tribes” to “chiefdoms”, then finally, the kind of complex and stratified “states” we live in today – usually defined by their monopoly of “the legitimate use of coercive force”. By this logic, however, the Cheyenne or Lakota would have had to be “evolving” from bands directly to states roughly every November, and then “devolving” back again come spring. Most anthropologists now recognise that these categories are hopelessly inadequate, yet nobody has proposed an alternative way of thinking about world history in the broadest terms.
Quite independently, archaeological evidence suggests that in the highly seasonal environments of the last Ice Age, our remote ancestors were behaving in broadly similar ways: shifting back and forth between alternative social arrangements, permitting the rise of authoritarian structures during certain times of year, on the proviso that they could not last; on the understanding that no particular social order was ever fixed or immutable.
Within the same population, one could live sometimes in what looks, from a distance, like a band, sometimes a tribe, and sometimes a society with many of the features we now identify with states. With such institutional flexibility comes the capacity to step outside the boundaries of any given social structure and reflect; to both make and unmake the political worlds we live in. If nothing else, this explains the “princes” and “princesses” of the last Ice Age, who appear to show up, in such magnificent isolation, like characters in some kind of fairy-tale or costume drama. Maybe they were almost literally so. If they reigned at all, then perhaps it was, like the kings and queens of Stonehenge, just for a season".
D. Graeber, D. Wengrow, Are we city-dwellers or hunter-gatherers?, "New Humanist", 14.01.2019.
Skacząc po drabinie dziejów. Sezonowe społeczeństwa
"Stan natury Rousseau nigdy nie był pomyślany jako etap w rozwoju. Nie miał być on odpowiednikiem fazy 'dzikości', która otwiera ewolucyjne schematy szkockich filozofów w rodzaju Adama Smitha, Fergusona, Millara, czy później Lewisa Henry'ego Morgana. Oni wszyscy byli zainteresowani ustaleniem poziomów rozwoju społecznego i moralnego, odpowiadających historycznym zmianom w sposobach produkcji: zbieractwie, pasterstwie, rolnictwie, przemyśle.
Musimy stwierdzić, że rewolucjoniści, pomimo wszelkich wyznawanych wizjonerskich ideałów, nie objawiali szczególnej wyobraźni, zwłaszcza jeśli chodzi o połączenie przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Każdy opowiadał tę samą historię. Może to nie zbieg okoliczności, że dzisiaj najbardziej żywotne i twórcze ruchy rewolucyjne u progu nowego tysiąclecia - Zapatyści w Chiapas i Kurdowie z Rożawy byliby tu najbardziej oczywistymi przykładami - są jednocześnie tymi, które najgłębiej zakorzeniły siebie w tradycyjnej przeszłości. Zamiast wyobrażać sobie jakąś pierwotną utopię, potrafią one czerpać z mieszanej i złożonej narracji. Rzeczywiście, w rewolucyjnych kręgach zdaje się wzrastać świadomość, że wolność, tradycja i wyobraźnia zawsze były i zawsze będą splecione na sposoby, których do końca nie rozumiemy. Najwyższy czas, żeby reszta z nas doszła do tego samego poziomu i zaczęła myśleć o tym, jak mogłaby wyglądać nie-biblijna wersja ludzkiej historii [bez opowiastki o kresie niewinności, o wyjściu z Edenu].
Szersze spojrzenie na dowody archeologiczne dostarcza klucza do rozwikłania tej zagadki. Leży on w sezonowych rytmach prehistorycznego życia społecznego. Większość omówionych dotychczas stanowisk z okresu paleolitycznego [Sungir na wschód od Moskwy; kobieta z Saint-Germain-la-Rivière w Kraju Basków; pochówki na wybrzeżu liguryjskim; kamienne świątynie Göbekli Tepe na granicy turecko-syryjskiej...] dostarcza dowodów na istnienie rocznych lub dwuletnich okresów gromadzenia się, związanych z migracjami stad łownych - czy to mamuta włochatego, żubra stepowego, renifera, czy (w przypadku Göbekli Tepe) gazeli - jak również z cyklicznymi połowami ryb i zbiorami orzechów. W mniej sprzyjających porach roku przynajmniej niektórzy z naszych przodków z czasów epoki lodowcowej bez wątpienia faktycznie żyli i żerowali w małych grupkach. Ale istnieje przytłaczający materiał dowodowy, by pokazać, że zbierali się masowo w obrębie swego rodzaju 'mikro-miast', takich jak te odnalezione w Dolních Věstonicach, w dorzeczu morawskim na południe od Brna w Republice Czeskiej, ucztując wokół wielkiego nadmiaru dziczyzny, angażując się w złożone rytuały i ambitne przedsięwzięcia artystyczne i wymieniając materiały, muszle morskie i skóry zwierząt na duże odległości. Zachodnioeuropejskimi odpowiednikami tych sezonowych zgromadzeń były wielkie schroniska skalne francuskiego Périgord i hiszpańskie wybrzeże Kantabrii, z ich słynnymi malowidłami i rzeźbami, które w równym stopniu składały się na część rocznego cyklu gromadzenia się, co rozproszenia.
Tego rodzaju sezonowe wzorce życia społecznego przetrwały na długo po tym, jak 'wynalezienie rolnictwa' rzekomo miało odmienić wszystko. Nowe dowody pokazują, że tego rodzaju zmiany mogą być kluczem do zrozumienia słynnych neolitycznych monumentów z Salisbury Plain i to nie tylko w znaczeniu symboliki z kalendarza. Stonehenge, jak się okazuje, było jedynie ostatnią w bardzo długim ciągu budowli o rytualnym charakterze, wzniesionych z drewna, jak również z kamienia, kiedy ludzie gromadzili się na równinie, przychodząc z odległych krańców Wysp Brytyjskich, w określonych porach roku.
Dlaczego te sezonowe wahania są tak ważne? Ponieważ ukazują one, że od samego początku istoty ludzkie samoświadomie eksperymentowały z różnymi możliwościami społecznymi. Antropolodzy opisują tego rodzaju społeczności jako dysponujące 'podwójną morfologią'. Marcel Mauss, pisząc we wczesnym wieku XX, zaobserwował, że okołobiegunowi Inuici, 'podobnie jak wiele innych społeczności... mają dwie struktury społeczne, jedną letnią i jedną zimową, i równolegle mają dwa systemy prawa i religii'. W miesiącach letnich Inuici rozpierzchają się w małych patriarchalnych bandach w pogoni za słodkowodnymi rybami, karibu i reniferami, każda z nich pod przywództwem jednego dorosłego mężczyzny. Własność była w nich uznawana i patriarchowie stosowali przymus, często wręcz tyraniczną władzę nad swoimi krewnymi. Ale w długich miesiącach zimowych, kiedy foki i morsy gromadziły się na brzegach Arktyki, inna struktura społeczna brała górę, gdy Inuici zbierali się po to, by budować wielkie domy spotkań z drewna, żeber wieloryba i kamienia. W nich dominowały cnoty równości, altruizmu i życia wspólnotowego; bogactwo było współdzielone; mężowie i żony wymieniali partnerów pod egidą Sedny, bogini fok.
Być może najbardziej uderzające w znaczeniu politycznych zwrotów akcji były sezonowe praktyki XIX-wiecznych konfederacji plemiennych na amerykańskich Wielkich Równinach - swego czasu rolników, którzy przyjęli koczowniczy tryb życia łowieckiego. Późnym latem małe i bardzo mobilne bandy Czejenów i Lakotów zbierały się w dużych osadach, aby przygotować się logistycznie do polowania na bizony. O tej najbardziej wrażliwej porze roku powoływali siłę policyjną, która dzierżyła pełen przymus, włączając w to prawo do osadzania więźniów, biczowania lub grzywny w stosunku do każdego sprawcy, który zagrażał obradom. Jednak, jak zauważył antropolog Robert Lowie, ten 'jednoznaczny autorytaryzm' obowiązywał na stricte sezonowej i tymczasowej zasadzie, ustępując bardziej 'anarchicznym' formom organizacji po zakończeniu sezonu łownego i wspólnotowych rytuałach.
Badania naukowe nie zawsze postępują naprzód. Czasem osuwają się w tył. Sto lat temu większość antropologów rozumiała, że ci, którzy żyli głównie z dzikich zasobów nie byli na ogół ograniczeni do niewielkich 'band'. Ta idea jest tak naprawdę wytworem lat 60., kiedy Buszmeni z Kalahari i Pigmeje Mbuti stali się ulubionym obrazem pierwotnej ludzkości tak dla widzów telewizyjnych, jak i dla badaczy. W rezultacie doświadczyliśmy powrotu ewolucyjnych stadiów, nie tak bardzo odległych od tradycji szkockiego oświecenia: to ma na myśli na przykład [Francis] Fukuyama, gdy pisze o społeczeństwie ewoluującym stopniowo od 'grup' przez 'plemiona' do 'związków plemiennych', aż po rodzaj złożonych i uwarstwionych 'państw', w których żyjemy dziś - zwykle definiowanych przez ich monopol na 'prawomocne stosowane siły przymusu'. Jednakże wedle zaproponowanej tu logiki, Chejenowie i Lakotowie musieliby 'ewoluować' od band wprost do państw mniej więcej każdego listopada, a następnie 'dewoluować' z powrotem wraz z przyjściem wiosny. Większość antropologów dostrzega dziś, że te kategorie są beznadziejne nieadekwatne, jednak nikt nie zaproponował alternatywnego sposobu myślenia o historii powszechnej w najogólniejszych ramach.
Zupełnie niezależnie od tego, archeologiczne dowody sugerują, że w wysoce sezonowych środowiskach ostatniej epoki lodowcowej nasi odlegli przodkowie zachowywali się zasadniczo w podobny sposób: przechodząc tam i z powrotem między alternatywnymi układami społecznymi, pozwalając na wzrost autorytarnych struktur w pewnych okresach roku, przy zastrzeżeniu, że nie mogły one trwać dłużej; i przy zrozumieniu, że żaden partykularny porządek społeczny nie podlega utrwaleniu czy niezmienności.
W obrębie tej samej populacji można było żyć czasem w sposób, który z daleka wyglądał jak banda, czasem jak plemię, a czasem jak społeczność z wieloma cechami, które obecnie wiążemy z państwami. Przy takiej instytucjonalnej elastyczności pojawiała się możliwość wychodzenia poza granice każdej ustalonej struktury społecznej i urefleksyjnienia; tak, aby zarówno tworzyć, jak i znosić polityczne światy, w których żyjemy. To wyjaśnia zagadkę 'książąt' i 'księżniczek' ostatniej epoki lodowcowej, którzy wydają się pojawiać w tak wspaniałej izolacji, niczym postacie z jakiejś baśni czy dramatu kostiumowego. Może byli nimi całkiem dosłownie. Jeśli w ogóle sprawowali rządy, to być może tak jak królowie i królowie ze Stonehenge - tylko sezonowo".
D. Graeber, D. Wengrow, Are we city-dwellers or hunter-gatherers?, "New Humanist", 14.01.2019.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz