"The sociology of absences consists of an inquiry that aims to explain that what does not exist is, in fact, actively produced as non-existent, that is, as a non-credible alternative to what exists. The objective of the sociology of absences is to transform impossible into possible objects, absent into present objects. The logics and processes through which hegemonic criteria of rationality and efficiency produce non-existence are various. Nonexistence is produced whenever a certain entity is disqualified and rendered invisible, unintelligible, or irreversibly discardable. What unites the different logics of production of non-existence is that they are all manifestations of the same rational monoculture.
I distinguish five logics or modes of production of non-existence. The first derives from the monoculture of knowledge. It turns modern science and high culture into the sole criteria of truth and aesthetic quality, respectively. All that is not recognized or legitimated by the canon is declared non-existent. Non-existence appears in this case in the form of ignorance or lack of culture.
The second logic resides in the monoculture of linear time, the idea that time is linear and that ahead of time precedes the core countries of the world system. This logic produces non-existence by describing as ‘backward’ (pre-modern, under-developed, etc.) whatever is asymmetrical vis-à-vis whatever is declared ‘forward’.
The third logic is the monoculture of classification, based on the naturalization of differences. It consists of distributing populations according to categories that naturalize hierarchies. Racial and sexual classifications are the most salient manifestations of this logic, with racial classification as one of the one most deeply reconstructed by capitalism.
The fourth logic of production of non-existence is the logic of the dominant scale: the monoculture of the universal and the global. Globalization privileges entities or realities that widen their scope to the whole globe, thus earning the prerogative to designate rival entities as local. Non-existence is produced under the form of the particular and the local. The entities or realities defined as particular or local are captured in scales that render them incapable of being credible alternatives to what exists globally and universally.
Finally, the fifth logic is that of productivity. It resides in the monoculture of criteria of capitalist productivity and efficiency, which privileges growth through market forces. This criterion applies both to nature and to human labour. Non-existence is produced in the form of non-productiveness. Applied to nature, non-productiveness is sterility; applied to labour, “discardable populations”, laziness, professional disqualification, lack of skills.
There are thus five principal social forms of non-existence produced by hegemonic epistemology and rationality: the ignorant, the residual, the inferior, the local and the non-productive. The realities to which they give shape are present only as obstacle vis-à-vis the realities deemed relevant, be they scientific, advanced, superior, global, or productive realities. They are what exist under irretrievably disqualified forms of existing. The sociology of absences therefore creates the conditions to enlarge the field of credible experiences. The enlargement of the world occurs not only because the field of credible experiences is widened but also because the possibilities of social experimentation in the future are increased.
The sociology of absence proceeds by confronting each one of the modes of production of absence mentioned above and by replacing monocultures by ecologies. I therefore identify and propose five ecologies: the ecology of knowledges, which confronts the logic of the monoculture of scientific knowledge with the identification of other knowledge and criteria of rigour that operate credibly in social practices. The central idea is that there is no ignorance or knowledge in general. All ignorance is ignorant of certain knowledge, and all knowledge is the overcoming of a particular ignorance. In this domain, the sociology of absences aims to substitute an ecology of knowledges for the monoculture of scientific knowledge.
Second, the ecology of temporalities, which questions the monoculture of linear time with the idea that linear time is only one among many conceptions of time and that, if we take the world as our unit of analysis, it is not even the most commonly adopted. Linear time was adopted by Western modernity, but it never erased, not even in the West, other conceptions of time such as circular time, cyclical time, the doctrine of the eternal return, and still others that are not adequately grasped by the images of the arrow of time. In this domain, the sociology of absences aims to free social practices from their status as residuum, devolving to them their own temporality and thus the possibility of autonomous development. In this way, the activity of the African or Asian peasant becomes contemporaneous of the activity of the hi-tech farmer in the USA or the activity of the World Bank executive; it becomes another form of contemporaneity.
The ecology of recognition, thirdly, opposes the monoculture of classification. It confronts the colonial mentality of race and unequal sexuality; it looks for a new articulation between the principles of equality and difference, thus allowing for the possibility of equal differences — an ecology of differences comprised of mutual recognition. The differences that remain when hierarchy vanishes become a powerful denunciation of the differences that hierarchy reclaims in order not to vanish.
The ecology of trans-scale confronts the logic of global scale by recuperating what in the local is not the result of hegemonic globalization. The local that has been integrated in hegemonic globalization is what I designate as localized globalism, that is, the specific impact of hegemonic globalization on the local. The de-globalization of the local and its eventual counter-hegemonic re-globalization broadens the diversity of social practices by offering alternatives to localized globalisms. The sociology of absences requires in this domain, the use of cartographic imagination, to deal with cognitive maps that operate simultaneously with different scales, namely to identify local/global articulations.
The ecology of productivity, finally, consists in recuperating and valorizing alternative systems of production, popular economic organizations, workers’ co-operatives, self-managed enterprises, solidarity economy, etc., which have been hidden or discredited by the capitalist orthodoxy of productivity. This is perhaps the most controversial domain of the sociology of absences, for it confronts directly both the paradigm of development and infinite economic growth and the logic of the primacy of the objectives of accumulation over the objectives of distribution that sustain global capitalism.
In each of the five domains, the objective of the sociology of absences is to disclose, and give credit to, the diversity and multiplicity of social practices in opposition to the exclusive credibility of hegemonic practices. The idea of multiplicity and non-destructive relations is suggested by the concept of ecology.
Whereas the goal of the sociology of absences is to identify and valorize social experiences available in the world — although declared non-existent by hegemonic rationality — the sociology of emergences aims to identify and enlarge the signs of possible future experiences, under the guise of tendencies and latencies, that are actively ignored by hegemonic rationality and knowledge.
For some thinkers, the possible is the most uncertain and the most ignored concept in Western philosophy. Yet, only the possible permits to reveal the inexhaustible wealth of the world. Besides All and Nothing, Bloch, for instance, introduces two new concepts: Not (Nicht) and Not Yet (Noch Nicht). The Not is the lack of something, but also the expression of the will to surmount that lack. The Not is thus distinguished from the Nothing. To say No is to say yes to something different.
The Not Yet is the more complex category because it expresses what exists as mere tendency, a movement that is latent in the very process of manifesting itself. The Not Yet is the way in which the future is inscribed in the present. It is not an indeterminate or infinite future, rather a concrete possibility and a capacity that neither exists in a vacuum nor are completely predetermined. Subjectively, the Not Yet is anticipatory consciousness, a form of consciousness that is extremely important in people’s lives. Objectively, the Not Yet is, on the one hand, capacity (potency) and, on the other, possibility (potentiality).
Possibility has a dimension of darkness as it originates in the lived moment, which is never fully visible to it. Also, as a crucial component of uncertainty that derives from a double want: one, the fact that conditions that render possibility concrete are only partially known; and two, the fact that such conditions only exist partially. At every moment, there is a limited horizon of possibilities, and so it is important not to waste the unique opportunity of a specific change offered by the present: carpe diem (seize the day). Considering the three modal categories of existence — reality, necessity, and possibility — hegemonic rationality and knowledge focus on the first two and neglect the third one entirely. The sociology of emergences focuses on possibility. Possibility is the world’s engine. Its moments are want (the manifestation of something lacking), tendency (process and meaning), and latency (what goes ahead in the process). Want is the realm of the Not, tendency the realm of the Not Yet, and latency the realm of the Nothing and the All, for latency can end up either in frustration or hope.
The sociology of emergences is the inquiry into the alternatives that are contained in the horizon of concrete possibilities. It consists in undertaking a symbolic enlargement of knowledge, practices and agents in order to identify therein the tendencies of the future (the Not Yet) upon which it is possible to intervene so as to maximize the probability of hope vis-à-vis the probability of frustration. Such symbolic enlargement is actually a form of sociological imagination with a double aim: on the one hand, to know better the conditions of the possibility of hope; on the other, to define principles of action to promote the fulfilment of those conditions. The Not Yet has meaning (as possibility), but no direction, for it can end either in hope or disaster.”
B. de Sousa Santos, The World Social Forum: Toward a Counter-Hegemonic Globalisation (Part 1) In J. Sen, A. Anand, A. Escobar, P. Waterman (eds.), World Social Forum: Challenging Empires, New Delhi 2004.
Socjologia tego, co nie istnieje i socjologia tego, co się wyłania
“Socjologia tego, co nie istnieje polega na badaniu, które ma na celu wyjaśnienie, że to, co nie istnieje jest w rzeczywistości aktywnie wytwarzane jako nieistniejące, tzn. jako niewiarygodna alternatywa dla tego, co istnieje. Celem socjologii tego, co nie istnieje jest przeobrazić to, co niemożliwe w przedmioty możliwe, przedmioty nieobecne w obecne. Logika i procesy, poprzez które rozmaite kryteria racjonalności i wydajności wytwarzają to, co nieistniejące, są różne. Nieistnienie jest wytwarzane ilekroć jakaś istota zostaje poddana dyskwalifikacji i uczyniona niewidoczną, niezrozumiałą lub w nieodwracalny sposób odrzuconą. Tym, co łączy różne logiki produkcji nieistnienia jest to, że wszystkie one stanowią przejaw tej samej racjonalnej monokultury.
Wyróżniam pięć logik czy sposobów produkcji tego, co nie istnieje. Pierwsza wywodzi się z monokultury wiedzy. Przyjmuje ona nowoczesną naukę i kulturę wysoką jako odpowiednio jedyne kryteria prawdy i jakości artystycznej. Wszystko, co nie jest rozpoznane lub zalegitymizowane przez kanon, uznane zostaje za nieistniejące. Nieistnienie jawi się w tym przypadku jako forma ignorancji czy braku kultury.
Druga logika tkwi w monokulturze czasu linearnego, w idei, że czas jest liniowy i że wyprzedzają go państwa rdzenia systemu-świata. Ta logika wytwarza to, co nieistniejące poprzez katalogowanie tego czegoś jako ‘zacofane’ (przednowoczesne, niedorozwinięte itd.) – wszystko to, co asymetryczne vis-à-vis tego wszystkiego, co uznane jest za ‘postępowe’.
Trzecią logiką jest monokultura klasyfikacji, oparta na naturalizacji różnic. Polega ona na oznaczaniu ludności wedle kategorii, które naturalizują hierarchie. Rasowe i seksualne klasyfikacje są najbardziej wyrazistymi przejawami tej logiki, przy czym rasowa klasyfikacja jest jedną z tych, która została najmocniej poddana rekonstrukcji przez kapitalizm.
Czwartą logiką produkcji tego, co nieistniejące jest logika dominującej skali: monokultura tego, co uniwersalne i tego, co globalne. Globalizacja uprzywilejowuje jednostki czy rzeczywistości, które poszerzają swój zasięg na cały glob, dzięki czemu zyskują prerogatywy do oznaczania rywalizujących jednostek jako lokalnych. Nieistnienie jest wytwarzanie w formie tego, co partykularne i lokalne. Jednostki czy rzeczywistości zdefiniowane jako partykularne czy lokalne są uchwytywane w skalach, w których sprawiają wrażenie, że nie są one wiarygodnymi alternatywami dla tego, co istnieje globalnie i uniwersalnie.
Wreszcie, piąta logika to ta należąca do produktywności. Tkwi ona w monokulturze kryteriów kapitalistycznej produktywności i wydajności, które uprzywilejowują wzrost poprzez siły rynkowe. To kryterium ma zastosowanie zarówno w odniesieniu do natury, jak i pracy ludzkiej. Nieistnienie wytwarzane jest w formie nieproduktywności. W stosunku do natury nieproduktywność to bezpłodność; względem pracy to ‘populacje odrzucone’, lenistwo, zawodowa dyskwalifikacja, brak umiejętności.
Istnieje zatem pięć głównych społecznych form nieistnienia, wytwarzanych przez hegemoniczną epistemologię i racjonalność: ignorant, resztka, gorszy, lokalny i nieproduktywny. Rzeczywistości, którym dają one kształt są ukazywane wyłącznie jako bariera w stosunku do rzeczywistości, które okrzyknięte zostają istotnymi, bez względu na to, czy mowa o rzeczywistościach naukowych, rozwiniętych, dominujących, globalnych czy produktywnych. Są one tym, co istnieje w ramach nieodwracalnie zdyskwalifikowanych form istnienia. Socjologia tego, co nie istnieje stwarza zatem warunki do poszerzenia pola wiarygodnych doświadczeń. Poszerzenie świata zachodzi nie tylko dlatego, że pole wiarygodnych doświadczeń staje się większe, ale także dlatego, że możliwości społecznego eksperymentowania w przyszłości zostają zwiększone.
Socjologia tego, co nie istnieje bazuje na konfrontacji każdego ze sposobów produkcji nieistnienia, które zostały wspomniane wyżej i na zastępowaniu monokultur – ekologiami. Dlatego wyróżniam i proponuję pięć ekologii: ekologię wiedzy, która mierzy się z logiką monokultury wiedzy naukowej poprzez rozpoznanie innych form wiedzy i jej kryteriów, które uobecniają się w praktykach społecznych. Centralną ideą jest to, że nie istnieje ignorancja, ani wiedza w ogólności. Każda ignorancja jest ignorancją pewnego rodzaju wiedzy i każda wiedza jest przezwyciężeniem określonej ignorancji. W tym zakresie socjologia tego, co nie istnieje dąży do zastąpienia monokultury wiedzy naukowej ekologią wiedz [w liczbie mnogiej].
Po drugie, ekologia czasowości, która kwestionuje monokulturę czasu linearną poprzez ideę, że czas liniowy jest tylko jedną z wielu koncepcji czasu i że jeśli przyjmiemy świat jako naszą jednostkę analizy, nie jest ona nawet najczęściej stosowaną koncepcją. Czas linearny został przyjęty przez zachodnią nowoczesność, ale nigdy nie zdołał wymazać – nawet na Zachodzie – innych koncepcji czasu, takich jak czas cyrkularny, czas cykliczny, doktryna wiecznego powrotu i jeszcze inne koncepcje, które nie są możliwe do adekwatnego uchwycenia poprzez wyobrażenia strzałki czasu. W tym obszaru socjologia tego, co nie istnieje zmierza do wyzwolenia społecznych praktyk z ich rezydualnego statusu, przyznając im ich własną czasowość, a przeto i możliwość autonomicznego rozwoju. W ten sposób aktywność afrykańskiego czy azjatyckiego chłopa staje się równoczesna z aktywnością stosującego rozwiązania hi-tech amerykańskiego farmera albo aktywnością dyrektora Banku Światowego; staje się ona inną formą równoczesności.
Ekologia uznania, po trzecie, przeciwstawia się monokulturze klasyfikacji. Konfrontuje się z kolonialną mentalnością wokół rasy i nierównej seksualności; poszukuje nowych artykulacji pomiędzy zasadami równości i różnicy, dopuszczając w ten sposób możliwość równych różnic – ekologię różnic polegającą na wzajemnym uznaniu. Różnice, które pozostają po tym, jak znika hierarchia, stają się potężnym potępieniem tych różnic, które hierarchia próbuje odbudować po to, żeby nie zniknąć.
Ekologia trans-skalowości zderza się z logiką skalowania globalnego poprzez odzyskiwanie tego, co lokalne jako tego, co nie jest wynikiem hegemonii globalizacji. Lokalne, które zostało wintegrowane w hegemoniczną globalizację nazywam zlokalizowanym globalizmem, tzn. szczególnym oddziaływaniem hegemonicznej globalizacji na to, co lokalne. De-globalizacja tego, co lokalne i w konsekwencji jego kontr-hegemoniczna re-globalizacja poszerza różnorodność praktyk społecznych poprzez stworzenie alternatyw dla zlokalizowanych globalizmów. Socjologia tego, co nie istnieje wymaga w tej dziedzinie wykorzystania wyobraźni kartograficznej, by poradzić sobie z mapami poznawczymi, które operują równocześnie na różnych skalach, a to w celu identyfikacji artykulacji lokalne/globalne.
Wreszcie, ekologia produktywności zawiera się w odzyskiwaniu i docenieniu alternatywnych systemów produkcji, ludowych organizacji gospodarczych, kooperatyw pracowniczych, samorządnych przedsiębiorstw, ekonomii społecznej itd., które zostały przykryte lub zdyskredytowane przez kapitalistyczną ortodoksję produktywności. To być może najbardziej kontrowersyjna dziedzina socjologii tego, co nie istnieje, ponieważ konfrontuje się ona zarówno z paradygmatem rozwoju i nieskończonego wzrostu, jak i z logiką prymatu celów akumulacji ponad celami dystrybucyjnymi, która podtrzymuje globalny kapitalizm.
W każdej z pięciu dziedzin celem socjologii tego, co nie istnieje jest ujawnienie różnorodności i mnogości praktyk społecznych w opozycji do wyłącznej wiarygodności praktyk hegemonicznych. Idea wielości i niedestrukcyjnych relacji sugerowane są przez koncept ekologii.
Podczas gdy celem socjologii tego, co istnieje jest zidentyfikować i docenić społeczne doświadczenia dostępne w świecie – choć uznawane za nieistniejące przez hegemoniczną racjonalność – to celem socjologii tego, co się wyłania jest rozpoznać i wzmocnić zwiastuny możliwych przyszłych doświadczeń, przybierających kształt utajonych tendencji, które są aktywnie ignorowane przez hegemoniczną racjonalność i wiedzę.
Dla części myślicieli to, co możliwe jest najbardziej niepewnym i najmocniej ignorowanym konceptem w zachodniej filozofii. Jednak, jedynie to, co możliwe umożliwia nam odsłonięcie niewyczerpanego bogactwa świata. Poza Wszystkim i Nicością, [Ernst] Bloch, przykładowo, wprowadza dwa nowe pojęcia: ‘Nie’ (Nicht) i ‘Jeszcze Nie’ (Noch Nicht). ‘Nie’ jest brakiem czegoś, ale zarazem ekspresją woli, by przezwyciężyć ten brak. ‘Nie’ zostaje w ten sposób odróżnione od ‘Niczego’. Powiedzieć ‘Nie’ to powiedzieć ‘Tak’ czemuś innemu.
‘Jeszcze nie’ jest natomiast bardziej złożoną kategorią, ponieważ wyraża to, co istnieje jako zaledwie tendencję, jako ruch, który jest utajony w samym procesie manifestowania siebie. ‘Jeszcze nie’ stanowi sposób, w który przyszłość zostaje wpisana w teraźniejszość. Nie jest to niezdeterminowana czy nieskończona przyszłość, a raczej konkretna możliwość i zdolność, która nie bytuje ani w próżni, ani nie jest całkowicie z góry określona. Subiektywnie rzecz biorąc, ‘Jeszcze Nie’ to świadomość antycypująca, forma świadomość, jaka jest niezwykle ważna w życiu ludzi. Obiektywnie rzecz pojmując, ‘Jeszcze Nie’ jest, z jednej strony, zdolnością (potencją), a z drugiej, możliwością (potencjalnością).
Możliwość ma wymiar ciemności, ponieważ pochodzi z przeżywanej chwili, która nigdy nie jest dla niej w pełni dostępna. Ponadto, możliwość występuje jako kluczowy składnik niepewności, która wywodzi się z podwójnego pragnienia: po pierwsze, z faktu, że warunki, które czynią możliwość konkretną są tylko częściowo znane; po drugie, z faktu, że takie warunki istnieją jedynie częściowo. W każdej chwili istnieje ograniczony horyzont możliwość i dlatego tak ważne jest, żeby nie zmarnować unikalnej szansy na określoną zmianę oferowaną przez teraźniejszość: carpe diem (chwytaj dzień). Rozważając trzy modalne kategorie egzystencji – rzeczywistość, konieczność i możliwość – hegemoniczna racjonalność i wiedza skupia się na dwóch pierwszych i zupełnie zaniedbuje tę trzecią. Socjologia tego, co się wyłania koncentruje się na możliwości. Możliwość jest silnikiem napędowym świata. Jego momentami są potrzeba (manifestacja braku czegoś), tendencja (proces i znaczenie) i utajenie (to, co zachodzi w procesie). Potrzeba jest sferą ‘Nie’, tendencja obszarem ‘Jeszcze Nie’, a to, co utajone królestwem Niczego i Wszystkiego, ponieważ to, co utajone może doprowadzić albo do frustracji, albo do nadziei.
Socjologia tego, co się wyłania jest dociekaniem nad alternatywami, które zawarte są w horyzoncie konkretnych możliwości. Zawiera się w przedsięwzięciu symbolicznego powiększenia wiedzy, praktyk i aktorów w celu rozpoznania w nich tendencji przyszłości (‘Jeszcze Nie’), w stosunku do których byłoby możliwe podjąć interwencję po to, by zmaksymalizować prawdopodobieństwo zaistnienia nadziei vis-à-vis prawdopodobieństwa zajścia frustracji. Takie symboliczne powiększenie jest właściwie formą wyobraźni socjologicznej o podwójnym celu: z jednej strony, by znać lepiej warunki możliwości nadziei; z drugiej, by określić zasady działania w celu wspierania spełnienia tych warunków. ‘Jeszcze Nie’ posiada znaczenie (jako możliwość), ale nie ma kierunku, ponieważ może doprowadzić albo do nadziei, albo do katastrofy."
B. de Sousa Santos, The World Social Forum: Toward a Counter-Hegemonic Globalisation (Part 1), [w:] J. Sen, A. Anand, A. Escobar, P. Waterman (eds.), World Social Forum: Challenging Empires, New Delhi 2004.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz