Marx and the (lumpen)prole case
“Marx and Engels literally invented the term lumpenproletariat, using it first in their long-unpublished work, The German Ideology (1846), to distinguish the rising industrial proletariat from a different class they described in The Communist Manifesto (1848) as ‘the dangerous class, the social scum, that passively rotting mass thrown off by the lowest layers of old society’.
In these early writings, Marx and Engels juxtapose the proletariat against the lumpenproletariat to argue that ‘the proletariat alone is a really revolutionary class.’ In making this distinction, Marx and Engels were initially engaged in a polemic with the anarchist Max Stirner, and later with the anarchist Michael Bakunin, who both viewed the lumpenproletariat as a revolutionary class because of its impoverished existence on the margins of capitalist society. In contrast, Marx and Engels argued that precisely because of their impoverished existence on the margins of capitalist society, the lumpenproletariat’s ‘conditions of life . . . prepare it far more for the part of a bribed tool of reactionary intrigue’, rather than the revolutionary transformation of capitalist society.
Marx and Engels criticize Max Stirner’s reference to the ‘unique proletariat’, which Stirner identifies as the spiritual agent of his egoistic anarchism. Stirner’s unique proletariat ‘consists of rogues, prostitutes, thieves, robbers and murderers, gamblers, propertyless people with no occupation and frivolous individuals. They form the ‘dangerous proletariat.’ However, in The German Ideology, Marx and Engels chastise Stirner for not distinguishing between the proletariat and the lumpenproletariat. They argue that:
‘He [Stirner] is consistent also in identifying the proletariat with pauperism, whereas pauperism is the position only of the ruined proletariat, the lowest level to which the proletarian sinks who has become incapable of resisting the pressure of the bourgeoisie, and it is only the proletarian whose whole energy has been sapped who becomes a pauper. . . . [In Stirner] the lumpen-proletariat becomes transformed into <<workers>>, into ordinary proletarians’.
Marx and Engels were introducing this distinction [between proletariat and lumpenproletariat] in a historical context where the meaning of the term proletariat was itself undergoing a significant shift in its social meaning. The ancient Latin proletarius was first used in the sixth century B.C. to denote poorer people in general, from small tradesmen down to emancipated slaves. These individuals had no property to speak of other than children; hence the name. By the second century A.D., however, the word proletarian had also come to connote anything vulgar. The word entered the French and English languages during the Middle Ages, and it continued to have the same double meaning—cultural vulgarity and economic poverty—well into the early 1800s.
However, for Marx and Engels, the meaning of the term proletariat was clear from the outset of their collaboration. Marx first uses that term (before having met Engels) near the end of his Contribution to the Critique of Hegel’s Philosophy of Law. Introduction, which was first published in the Deutsch-Französische Jahrbücher in 1844. Marx observes that:
‘The proletariat is coming into being in Germany only as a result of the rising industrial development. For it is not the naturally arising poor but the artificially impoverished, not the human masses mechanically oppressed by the gravity of society but the masses resulting from the drastic dissolution of society, mainly of the middle estate, that form the proletariat, although it is obvious that gradually the naturally arising poor and the Christian-Germanic serfs also join its ranks.’
Marx’s use of the term clearly conveys the idea that the proletariat is a new and rising class created by the industrial development of Germany and the consequent dissolution of the urban petite bourgeoisie and independent peasantry. This is a usage that bears none of the stamp of its etymological origins in ancient Rome or the Middle Ages. Similarly, a year later Engels uses the term proletariat liberally in The Condition of the English Working Class (1845) and very clearly uses it in his references to the ‘industrial proletariat’ and ‘the mining proletariat’, so just as Marx used the term before meeting Engels, Engels had adopted the modern meaning of the term before meeting Marx. By the time they met in Brussels in 1845 to collaborate on The German Ideology, Marx and Engels were both using the term proletariat to denote the modern industrial working class.
In the seventeenth century, the German word Lump generally meant ‘ragged’ and, thus, denoted a person dressed in tatters and rags, with an emphasis on the person’s poverty. It could be equated with tramps, paupers, beggars, or vagabonds. [Robert L.] Bussard finds that ‘by the early nineteenth century it was usually applied to the very poor, to those with a distinctively ragged appearance’. Over time, however, the term also acquired a broader definition that did not just connote poverty, but referred to anyone who was disreputable, a scoundrel, or a knave. Thus, Bussard concludes that ‘the use of the prefix lumpen- with connotations of raggedness and rascality, was well established long before Marx and Engels began to write’. Lumpen was definitely a pejorative term that would have been well understood by Germans, but it could be used in a variety of contexts to signify different things. Thus, by the nineteenth century, the German word Lumpen came to have the same double meaning that had formerly defined the term proletariat.
The concept of the lumpenproletariat rarely reappears in Marx’s and Engels’s later theoretical writings, but it does occur in several of their historical political writings, particularly in The Class Struggles in France and The 18th Brumaire of Louis Bonaparte. In these historical analyses of the French Revolution of 1848, and Louis Bonaparte’s subsequent machinations to become the dictator of France through a coup d’état, the course of historical events seemed to bear out Marx’s and Engels’s claim in The Communist the lumpenproletariat would indeed serve as ‘a bribed tool of reactionary intrigue’ in revolutionary and postrevolutionary conditions.
Marx and Engels do not always use the term lumpenproletariat when discussing the lumpenproletariat. In many of their writings, they sometimes refer to paupers, ragamuffins, town mobs, the dangerous class, offal, and social scum, while in several historical writings they both use the word lazzaroni—the lumpenproletariat’s Italian equivalent. For example, in The Eighteenth Brumaire, Marx goes on to describe the lumpenproletariat as follows:
‘Alongside decayed roués with dubious means of subsistence and of dubious origin, alongside ruined and adventurous offshoots of the bourgeoisie, were vagabonds, discharged soldiers, discharged jailbirds, escaped galley slaves, rogues, mountebanks, lazzaroni, pickpockets, tricksters, gamblers, maquereaus, brothel keepers, porters, literati, organ-grinders, rag-pickers, knife grinders, tinkers, beggars—in short, the whole indefinite, disintegrated mass, thrown hither and thither, which the French term la bohème; from this kindred element Bonaparte formed the core of the Society of December 10’.
In a series of articles on the Spanish Revolution of 1854, Marx similarly comments on the ‘shameless demonstrations of the town mob, partly paid for their performances, and like the lazzaroni of Naples, preferring the wanton rule of kings and monks to the sober regime of the middle classes.” The lazzaroni was a term used to designate the declassed and lumpenproletarian elements in Italy, particularly those in Naples, who were repeatedly mobilized by reactionary monarchists in their struggle against Italy’s liberal and democratic movements.
The Eighteenth Brumaire does not offer any insights into the lumpenproletariat that one cannot find scattered throughout his and Engels’s writings, but I do suggest that its unique quality is the suggestion that Bonapartism is the political form of – the lumpenproletarian state. The idea of the lumpenproletariat as a ruling class is quite distinct from the idea that they merely serve as the auxiliary mercenaries of a different ruling class. The Bonapartist leader rules with the acquiescence of the high bourgeoisie and the finance aristocracy so long as it suppresses the working class and delivers profits to the erstwhile ruling class in a spectacle of public corruption. In other words, two parasitic classes, the high and the low lumpenproletariat, join forces in an authoritarian state to secure their parasitic style of life. Importantly, Marx suggests that Emperor Napoleon III’s attraction for the Paris mob is ‘precisely because he was a Bohemian, a princely lumpenproletarian’, who had the character of a street fighter and was willing to conduct ‘a dirty struggle’ against his opponents.
In a literary essay published approximately one year before The Communist Manifesto, Engels discusses a German poem, entitled The Old Maid, which he says contains 'occasional fine passages . . . for example the description of the lumpen proletariat':
Who day by day unwearyingly
Hunt garbage in the fetid gutters;
Who flit like sparrows after food,
Mending pans and grinding knives,
Starching linen with stiff fingers,
Pushing breathless at the heavy cart,
Laden with but scarcely ripened fruits,
Crying piteously: Who’ll buy, who’ll buy?
Who fight over a copper in the dirt;
Who at the corner-stones each day
Sing praise to the God in whom they believe,
But scarcely dare hold out their hands,
Begging being against the law;
Who with deaf ears, beset by hunger.
In account of the 1848 Revolution in Germany, Engels castigates the ‘gin happy lumpenproletarians’ as useless for purposes of proletarian revolution. Elsewhere, in describing British class structure at approximately the same time, Marx and Engels deride ‘the lumpenproletariat, the riff-raff of Irish origin or descended from Irishmen.’ Similarly, in a piece on trade union demonstrations against the Sunday Bill in Hyde Park (London), Marx again alludes to the use of lumpenproletarians as auxiliary police thugs to inflict violence on peaceful demonstrators, when he refers to a group of ‘shifty-looking characters recruited from among the Irish lumpen-proletariat and pressed into the London police’.
In a new preface to the second edition of The Peasant War in Germany (1870), which contains one of Engels’s earliest references to the lumpenproletariat, Engels revisited the question of class alliances and whether or not the lumpenproletariat was a potential ally of the revolutionary proletariat. On the eve of the Paris Commune, Engels clearly states that ‘The lumpenproletariat, this scum of depraved elements from all classes, with headquarters in the big cities, is the worst of all the possible allies. This rabble is absolutely venal and absolutely brazen’.
Following the collapse of the June 1848 revolt in France, the Neue Rheinische Zeitung repeated its complaint against ‘the literary lumpenproletariat of Herr Dumont’, who it castigated for ‘denouncing the editors of the Neue Rheinische Zeitung to the police’. Thus, where the lumpenproletariat had served as bribed tools of reactionary intrigue in 1848, a literary lumpenproletariat was doing the same thing by reporting a more radical newspaper to the German censors and police with the goal of shutting it down.
Marx identified the problem of the literary lumpenproletariat as a generalized phenomenon that extended well beyond the Kölnische Zeitung. He argues that the finance aristocracy of the high bourgeoisie rely on the literary lumpenproletariat to articulate and defend its interests in the public sphere:
‘There is moreover a section of the bourgeoisie that, quite indifferent to the interests of its class as a whole, pursues its own particular interests, which may even be inimical to those of its class. These are financial magnates, big creditors of the state, bankers, and rentiers, whose wealth increases proportionately to the poverty of the people, and finally men whose business depends on the old political structure, e.g. Dumont and his literary lumpenproletariat. These are ambitious professors, lawyers and similar persons, who can only hope to obtain respectable posts in a state where betrayal of the people’s interests to the Government is a lucrative business’. In early 1849, Engels echoes Marx with an article published in the Neue Rheinische Zeitung, where he observes that ‘there is in Germany a literary lumpenproletariat, cowardly and lying stay-at-homes’.
The commonly accepted view of the concept of the lumpenproletariat has been based primarily on a reading of Marx’s historical political writings, most notably The Class Struggles in France and The Eighteenth Brumaire, with occasional references to the infamous but obligatory passage in The Communist Manifesto. Most analysts have ignored the much lengthier and systematic development of the category in Engels’s The Condition of the Working Class in England (1845), which is later reproduced in remarkably similar language in Vol. 1 of Marx’s Capital (1867). Thus, I suggest that we should foreground these works in understanding the lumpenproletariat as an economic category and then read the historical political writings through this lens.
The earliest reference to the lumpenproletariat by either Marx or Engels occurs in Engels’s February 8, 1845, Speeches in Elberfeld. Although Engels does not actually use the word lumpenproletariat, the content of the concept is evident in these speeches:
'In every civilised society there are large numbers of unemployed people who would gladly work but cannot find work and their number is larger than is commonly believed. And so we find these people prostituting themselves in one way or another, begging, sweeping the streets, standing on corners, only barely keeping body and soul together by occasional small jobs, hawking and peddling all manner of petty wares or, as we saw a couple of poor girls doing this evening, going from place to place with a guitar, playing and singing for money, compelled to put up with all kinds of shameless talk, every insulting suggestion in order to earn a couple of groschen. How many finally fall victims to real prostitution! Gentlemen, the number of these destitute people who have no other course open but to prostitute themselves in one way or another is very large—our Poor Relief authorities can tell you all about this—and don’t forget that society nevertheless feeds these people in one way or another despite their uselessness'.
It is in Engels’s chapter The Agricultural Proletariat in The Condition of the Working Class in England that he offers his most extensive analysis of the historical origins of the lumpenproletariat in a capitalist social formation. While Engels again does not use the term lumpenproletariat in this work, it is the first time that either he or Marx uses the term surplus population. Engels builds on his basic thesis by arguing that both the rural and the urban lumpenproletariat in capitalist social formations has its origins in the industrialization and large-scale consolidation of agriculture, which displaces independent peasants and then forces unskilled and desperate agricultural day laborers into the cities in search of employment. As the displaced rural population migrates to the cities in search of employment, their numbers grow faster than they can be absorbed by the development of urban industries; hence, they become a surplus population to capitalism.
The introduction of purely capitalist relations of production in agriculture converted a previously latent surplus population into impoverished agricultural day laborers and migrant seasonal workers without regular employment. However, two other political developments contributed to the rise of a permanent lumpenproletariat in England. First, Engels calls attention to the role of the state in generating and reproducing a lumpenproletariat that was willing to work for mere subsistence wages, and thereby put downward pressure on the wages of all workers. The English Game Laws prohibited displaced agricultural workers from hunting and fishing—it was now called ‘poaching’—and made it a criminal offense to feed one’s family in traditional ways (i.e., game belonged only to those who owned the land). By redefining what had once been the commons into a private property right, the state facilitated the development of a rural lumpenproletariat by literally starving them off the land.
Second, Engels introduces another thesis that reappears many times in Marx’s and Engels’s historical political writings, which is that military service and waging war are among the most important ways that capitalist nation-states absorb and regulate their surplus population. Marx and Engels would point out many times later, the lumpenproletariat is a natural recruiting ground for foot soldiers. Their numbers and their ‘uselessness’ to society from an economic standpoint make military service an attractive occupation to them, while economic desperation makes them loyal soldiers to anyone who can pay them a salary, or, as Marx and Engels would later say, ‘bribed tool[s] of reactionary intrigue’.
Marx’s most extensive analysis of the surplus population, the industrial reserve army, and the lumpenproletariat occurs in chapter 25 of Capital, Vol. 1, entitled The General Law of Capitalist Accumulation. While these three terms are not synonymous for Marx, they are necessarily related to each other in his analysis, and the fact that he includes an analysis of the lumpenproletariat in this chapter of Capital indicates that he viewed it as a necessary byproduct of the logic of capitalist accumulation and not just a remnant of the decaying feudal relations of production.
Marx does not consider the relative surplus population to be an undifferentiated mass, but instead he identifies ‘three forms which it always possesses: the floating, the latent, and the stagnant.’ Beneath the stagnant relative surplus population, Marx identifies what he calls the ‘lowest sediment’ of the relative surplus population, which ‘dwells in the sphere of pauperism’ and which, unlike the previous three categories of the relative surplus population, are not strictly speaking even marginally a part of the working class. There is no question that this lowest sediment of the relative surplus population is considered the core component of the lumpenproletariat because it is defined economically not by any relation to the process of production.
The class boundaries between the proletariat and the lumpenproletariat are not fixed and inflexible, but fluid and constantly shifting over the course of time. This would explain the oft-expressed puzzlement as to why Marx and Engels chose the term lumpenproletariat to designate a social category that otherwise seems quite distinct from the proletariat in terms of being a largely nonworking class. The lumpenproletariat is constantly undergoing a process of dynamic re-composition as elements of the relative surplus population and the industrial reserve army are spun off from the proletariat as a result of the continuous de-composition and re-composition of the working class.
While there is no question that Marx and Engels considered the lowest sediment of society to be a part of the lumpenproletariat, it is a mistake to equate the Marxist lumpenproletariat only with the lowest sediment.
The preponderance of the textual evidence suggests to the contrary that Engels did consider the most impoverished elements of the working class to be a part of the lumpenproletariat. As early as 1847, in a short essay on Germany, Engels points to 'the division' of the working class 'into farm labourers, day labourers, handicraft journeymen, factory workers and lumpen proletariat'. A year later (1848), in a newspaper article on the victory of the counterrevolution in Vienna, Marx distinguishes the lumpenproletariat from 'the working and thinking proletarians', which seems to indicate that Marx viewed many of the lumpenproletarians who supported the counterrevolution as coming from the lowest ranks of the unemployed and ignorant proletariat.
The following year (1849), Engels wrote an article for Neue Rheinische Zeitung (No. 246) on the underdevelopment of the Swiss proletariat and its inability to make economic gains despite a constitution that was hailed by the bourgeoisie and its ideologists as the model republic (i.e., with no nobility, no clerical estate, and no king). Engels identified the problem with the Swiss proletariat as the fact that it is 'still largely what one describes as lumpen-proletariat, prepared to sell themselves to anyone who will make extravagant promises'. In other words, the Swiss proletariat was more like the old Neapolitan lazzaroni or the Roman proletariat (i.e., a displaced urban mob) than the industrial proletariat of The Communist Manifesto or Capital.
Critics who would draw a sharp class distinction between the proletariat and the lumpenproletariat frequently point to Marx’s The Class Struggles in France (1850), where he discusses the organization of the Mobile Guards as a military wing of the bourgeois Provisional Government of 1848, which was used to suppress the radical working class. Marx write that: 'They belonged for the most part to the lumpenproletariat, which in all big towns forms a mass sharply differentiated from the industrial proletariat, a recruiting ground for thieves and criminals of all kinds, living on the crumbs of society, people without a definite trade, vagabonds, gens sans feu et sans aveu, varying according to the degree of civilisation of the nation to which they belong, but never renouncing their lazzaroni character'.
Similarly, Marx describes the lumpenproletariat as the 'refuse of all classes' in The Eighteenth Brumaire (1952), but this does not mean, as [Hal] Draper claims, that the lumpenproletariat is merely a catchall concept. The refuse of all classes at various times is identified with displaced peasants, the ruined petite bourgeoisie, bankrupt aristocrats with noble titles but no land, discharged soldiers, disabled veterans, alcoholics, drug addicts, and convicted criminals from all walks of life. However, the fact that an individual originates in a class other than the proletariat does not mean that one cannot end up as a lumpenproletarian. Marx and Engels identify many different paths to becoming a lumpenproletarian other than being born one.
A footnote added by Engels to the 1874 edition of Marx’s and Engels’s The Alliance of Socialist Democracy and the International Working Men’s Association (1873) perhaps best captures the fluid and ambiguous class boundary between the proletariat and the lumpenproletariat. Engels observes that: 'In France, the déclassés are people of the propertied classes who were ousted or who broke away from that class without thereby becoming proletarians, such as business adventurers, rogues and gamblers, most of them professional literati or politicians, etc. The proletariat, too, has its déclassé elements; they make up the lumpenproletariat'.
In other words, objective circumstances have broken the déclassés away from their original class without them necessarily becoming members of an entirely different class. Elsewhere, Engels describes a similarly ambiguous class situation in referring to 'the poor devils of the East End [London]'—mostly dock workers—'who vegetate in the borderland between working class and lumpen proletariat'. Similarly, in a letter regarding Dutch military service, Engels writes that unconscripted volunteer soldiers in capitalist nations are not normally recruited from 'the working class proper', but from 'that stratum which already overlaps to a large extent with the lumpenproletariat'. Similarly, in his Outlines of the Critique of Political Economy, Marx observes that 'from the harlot to the Pope there is a mass of such rabble. But the honest and ‘working’ lumpenproletariat, too, belongs to this category, e.g., the large mob of casual day-labourers, etc., in ports, etc.' In this passage, Marx seems to acknowledge that the lumpenproletariat is a lower stratum of the working class, in the sense that it is 'working', albeit as casual day laborers or with a marginal attachment to the labor market. Notably, Marx and Engels independently both single out London’s East End dockworkers as exemplars of this honest and working segment of the lumpenproletariat.
However, toward the end of his life, when recovering from surgery in Cannes, France, Marx wrote to Engels that 'I have spent an entire month vegetating in this repaire of aristocratic idlers or ADVENTURERS. Nature superb, in other respects a dreary hole; it is <<monumental>> because consisting solely of hotels; no plebeian <<masses>> here, apart from the garçons d’hôtels, de café, etc., and <<domestiques>>, who belong to the Lumpenproletariat.” This observation suggests that it was Marx’s first serious encounter with a nonindustrial sector of capitalism, but interestingly not only did he consider low-wage hospitality, service, and domestic workers as part of the lumpenproletariat, they were part of the lumpenproletariat despite the fact that they are part of the working class. They are just not part of the industrial proletariat that was the lifelong focus of Marx’s attention.
The logic of class formation outlined in chapter 25 of Capital, Vol. 1, is not entirely consistent with the dialectic of class struggle in The Communist Manifesto, which claims that 'Of all the classes that stand face to face with the bourgeoisie today, the proletariat alone is a really revolutionary class. The other classes decay and finally disappear in the face of Modern Industry; the proletariat is its special and essential product'. Yet in Capital, Marx argues that the existence of a relative surplus population and the lumpenproletariat is 'a condition of capitalist production' that is reproduced and extended by the logic of capitalist development.
Karl Kautsky, who is considered the most direct intellectual descendant of Marx and Engels, was not entirely satisfied with how Marx evaded the problem of the lumpenproletariat in his analysis of the logic of capitalism. Consequently, Kautsky extended arguments articulated in Vol. 1 of Capital to argue that the industrial reserve army and the surplus population not only ebb and flow with the business cycle, but are constantly replenished and expanded through imperialism, immigration, and automation. And this potentially makes the entire world population part of the industrial reserve army and the relative surplus population.
It was not until a half-century later, when a new Third World lumpenproletariat swelled the cities of Asia, Africa, and Latin America, that Frantz Fanon would identify a brief and fleeting window of opportunity for the lumpenproletariat to spearhead anticolonial (and perhaps socialist) revolutions in these countries before the lumpenproletariat became a permanent fixture of the world urban landscape.
The Black Panthers [Huey P. Newton, Bobby Seale, Eldridge Cleaver, Stokely Carmichael, Charles V. Hamilton] built on Fanon’s insights by extending them to the United States, but they also contemplated the one question that all previous Marxists had ignored in their thinking about the lumpenproletariat. What if there were no death knell for capitalism, and its developmental logic continued to unfold across the world unabated by a socialist revolution? In asking this question, the Black Panthers were the first to anticipate what post-Marxists later analyzed as the tendency of capitalist development to generate an ever-larger surplus population due to the rising organic composition of capital. Even before Grundrisse was widely available in English, the Black Panthers were suggesting that the rising organic composition of capital—automation—would displace larger and larger proportions of the working class, who would fall into the ranks of the lumpenproletariat—honest or otherwise. The Black Panthers argued that the black lumpenproletariat had become the vanguard of the proletariat because its current condition (and interests) were the future of the American proletariat, which was predominantly white and male at least in its imagery and class consciousness.
The Black Panthers suggested that there was no real solution to the lumpenization of humanity other than to bypass socialism and leap directly to communism—to forget about the right to work and demand the right to be lazy".
C.W. Barrow, The Dangerous Class. The Concept of Lumpenproletariat, Ann Arbor 2020.
Marks a sprawa (lumpen)prolska
“Marks i Engels dosłownie ukuli termin lumpenproletariat, używając go najpierw w swej długo niepublikowanej pracy Ideologii niemieckiej (1846), by odróżnić przemysłowy proletariat od innej klasy, którą w Manifeście Komunistycznym (1848) opisali jako ‘klasę niebezpieczną, mętów społecznych, ten bierny wytwór gnicia najniższych warstw starego społeczeństwa’ [w polskim przekładzie: ‘lumpenproletariat, ten bierny wytwór gnicia najniższych warstw starego społeczeństwa’].
W tych wczesnych pismach Marks i Engels przeciwstawiają proletariat lumpenproletariatowi, aby argumentować, że ‘sam proletariat jest klasą rzeczywiście rewolucyjną’. Dokonując tego rozróżnienia, Marks i Engels początkowo prowadzili polemikę z anarchistą Maxem Stirnerem, a później z anarchistą Michaiłem Bakuninem, którzy obaj uważali lumpenproletariat za klasę rewolucyjną z powodu jego zubożałej egzystencji, ulokowanej na marginesach społeczeństwa kapitalistycznego. Natomiast Marks i Engels argumentowali, że właśnie z powodu tej zubożałej egzystencji na marginesach społeczeństwa kapitalistycznego lumpenproletariat ‘jest raczej skłonny do sprzedawania się jako narzędzie reakcyjnych knowań’ niż do rewolucyjnej transformacji społeczeństwa kapitalistycznego.
Marks i Engels krytykują wzmiankę Maxa Stirnera o ‘Jedynym proletariacie’, który Stirner identyfikuje jako duchowego przedstawiciela swego egoistycznego anarchizmu. Jedyny proletariat Stirnera ‘składa się z rycerzy przemysłu, kobiet lekkich obyczajów, złodziei, rozbójników i morderców, graczy, ludzi bez majątku i bez zajęcia oraz lekkoduchów’. Tworzą oni ‘niebezpieczny proletariat’. Jednak w Ideologii niemieckiej Marks i Engels karcą Stirnera za to, że nie odróżnia proletariatu od lumpenproletariatu. Twierdzą tam, że:
‘Konsekwentnie utożsamia również [Stirner] proletariat z pauperyzmem, podczas gdy pauperyzm oznacza sytuację tylko zrujnowanego proletariatu, jest najniższym stopniem, do jakiego spada proletariusz, który stał się tylko niezdolny do stawiania oporu naciskowi ze strony burżuazji, i tylko taki pozbawiony wszelkiej energii proletariusz jest pauprem… [U Stirnera] lumpenproletariat przeobraża się w <<robotników>>, w <<świeckich>> proletariuszy’.
Marks i Engels wprowadzali to rozróżnienie [między proletariatem a lumpenproletariatem] w kontekście historycznym, w którym samo rozumienie terminu proletariat ulegało znaczącej zmianie w jego znaczeniu społecznym. Starożytny łaciński proletarius został po raz pierwszy użyty w VI wieku p.n.e., aby oznaczać biedniejszych ludzi w ogóle, od drobnych kupców po wyemancypowanych niewolników. Osoby te nie miały żadnego własności prócz dzieci; stąd nazwa. Jednak w II wieku naszej ery słowo proletariusz zaczęło oznaczać wszystko, co pospolite. Słowo to weszło do języków francuskiego i angielskiego w średniowieczu i nadal miało to samo podwójne znaczenie – pospolitość kulturowa i ubóstwo ekonomiczne – aż do początku XIX wieku.
Jednak dla Marksa i Engelsa znaczenie terminu proletariat było jasne od początku ich współpracy. Marks po raz pierwszy używa tego terminu (zanim spotkał Engelsa) pod koniec swojego Przyczynku do krytyki heglowskiej filozofii prawa. To wstęp, który został po raz pierwszy opublikowany w Deutsch-Französische Jahrbücher w 1844 r. Marks zauważa w nim, że:
‘W Niemczech proletariat zaczyna dopiero powstawać wskutek rozwijającego się ruchu przemysłowego; bowiem nie biedota powstała w sposób żywiołowy stanowi proletariat, lecz biedota wytworzona sztucznie, nie masa ludzka mechanicznie przygnieciona ciężarem społeczeństwa, lecz masa wyrosła z gwałtownego rozkładu tego społeczeństwa, a zwłaszcza z rozkładu stanu średniego, chociaż stopniowo, jak to rozumie się samo przez się, włącza się do szeregów proletariatu także biedota powstała w sposób żywiołowy i chrześcijańsko-germańskie chłopstwo pańszczyźniane’.
Zastosowanie tego terminu przez Marksa jasno wyraża ideę, że proletariat jest nową i wschodzącą klasą stworzoną przez rozwój przemysłowy Niemiec i wynikający z niego rozpad drobnej burżuazji miejskiej i niezależnego chłopstwa. Jest to zastosowanie, które nie nosi znamienia jego etymologicznego pochodzenia w starożytnym Rzymie czy w średniowieczu. Podobnie rok później Engels swobodnie używa terminu proletariat w Położeniu klasy robotniczej w Anglii (1845) i bardzo wyraźnie używa go w odniesieniu do ‘proletariatu przemysłowego’ i ‘proletariatu górniczego’, tak jak Marks użył tego terminu zanim spotkał Engelsa, tak też Engels przyjął współczesne znaczenie tego słowa przed spotkaniem z Marksem. Zanim obaj spotkali się w Brukseli w 1845 roku, aby podjąć współpracę nad Ideologią niemiecką, Marks i Engels używali terminu proletariat na określenie nowoczesnej przemysłowej klasy robotniczej.
W XVII wieku niemieckie słowo Lump oznaczało ogólnie ‘obdartusa’, a zatem oznaczało osobę ubraną w łachmany i szmaty, z naciskiem na ubóstwo tej osoby. Można ją utożsamiać z trampami, nędzarzami, żebrakami lub włóczęgami. [Robert L.] Bussard stwierdza, że ‘na początku XIX wieku był on zwykle stosowany w odniesieniu do bardzo biednych, do tych o wyraźnie poszarpanym wyglądzie’. Jednak z biegiem czasu termin ten zyskał również szerszą definicję, która nie tylko kojarzyła się z ubóstwem, ale odnosiła się do każdego, kto był niecny, łajdaka lub łotra. W związku z tym Bussard konkluduje, że ‘użycie przedrostka lumpen- z konotacjami obdartości i łajdactwa było dobrze ugruntowane na długo przed tym, jak Marks i Engels zaczęli pisać’. Lumpen był zdecydowanie pejoratywnym terminem, który byłby dobrze zrozumiany przez Niemców, ale można go było używać w różnych kontekstach na oznaczenie różnych rzeczy. Tak więc w XIX wieku niemieckie słowo Lumpen nabrało tego samego podwójnego znaczenia, które poprzednio definiowało termin proletariat [wulgarny i ubogi].
Pojęcie lumpenproletariatu rzadko pojawia się na powrót w późniejszych pismach teoretycznych Marksa i Engelsa, ale występuje w kilku ich historycznych pismach politycznych, zwłaszcza w Walkach klasowych we Francji i Osiemnastym brumaire’a Ludwika Bonaparte. W tych historycznych analizach rewolucji francuskiej 1848 roku i późniejszych machinacji Ludwika Bonaparte, które pozwoliły mu zostać dyktatorem Francji poprzez zamach stanu, przebieg wydarzeń dziejowych zdawał się potwierdzać twierdzenia Marksa i Engelsa z Manifestu, że lumpenproletariat rzeczywiście służyłby jako ‘przekupione narzędzie reakcyjnej intrygi’ w warunkach rewolucyjnych i porewolucyjnych.
Marks i Engels nie zawsze używają terminu lumpenproletariat, kiedy mówią o lumpenproletariacie. W wielu swoich pismach czasami odnoszą się do nędzarzy, łobuzów, miejskich tłumów, niebezpiecznej klasy, odpadów i szumowin, podczas gdy w kilku historycznych pismach obaj używają słowa lazzaroni – włoskiego odpowiednika lumpenproletariatu. Na przykład w Osiemnastym brumaire’a Marks opisuje lumpenproletariat w następujący sposób:
‘Obok zrujnowanych hulaków o dwuznacznych środkach utrzymania i dwuznacznego pochodzenia, obok podupadłych i awanturniczych latorośli burżuazji — włóczęgi, byli żołdacy, zwolnieni kryminaliści, zbiegli galernicy, łotrzyki, kuglarze, lazzaroni, złodzieje kieszonkowi, żonglerzy, szulerzy, alfonsi, właściciele lupanarów, tragarze, pismacy, kataryniarze, gałganiarze, szlifierze noży, pobielacze rondli, żebracy, słowem, cała ta nieokreślona, luźna, we wsze strony miotana masa, którą Francuzi nazywają bohemą; z tego to pokrewnego sobie żywiołu utworzył Bonaparte jądro Towarzystwa 10 grudnia’.
W serii artykułów o rewolucyjnej Hiszpanii 1854 roku Marks podobnie komentuje ‘bezwstydne demonstracje przekupionego miejskiego motłochu, który podobnie jak neapolitańscy lazzaroni wolał zbytkowne rządy królów i mnichów od skromnej władzy burżuazji’. Lazzaroni był terminem używanym do określenia zdeklasowanych i lumpenproletariackich elementów we Włoszech, szczególnie tych z Neapolu, które były wielokrotnie mobilizowane przez reakcyjnych monarchistów w ich walce z ruchami liberalnymi i demokratycznymi we Włoszech.
Osiemnasty brumaire’a nie daje żadnego wglądu w lumpenproletariat, którego nie można by znaleźć rozproszonego w pismach Marksa i Engelsa, ale chciałbym wskazać, że jego wyjątkową właściwością jest sugestia, że bonapartyzm jest formą polityczną – państwem lumpenproletariackim. Idea lumpenproletariatu jako klasy rządzącej różni się od idei, że służy on jedynie jako pomocniczy najemnicy innej klasy rządzącej. Przywódca bonapartystów rządzi za przyzwoleniem wysokiej burżuazji i arystokracji finansowej tak długo, jak długo tłumi klasę robotniczą i dostarcza zyski niegdysiejszej klasie rządzącej w spektaklu publicznej korupcji. Innymi słowy, dwie klasy pasożytnicze, wysoki i niski lumpenproletariat, łączą siły w państwie autorytarnym, aby zapewnić sobie pasożytniczy styl życia. Co ważne, Marks sugeruje, że atrakcyjność cesarza Napoleona III dla paryskiego tłumu bierze się z tego, że jawi się on „właśnie jako bohemien, jako książęcy lumpenproletariusz’, który miał charakter ulicznego wojownika i był gotów prowadzić ‘brudną walkę’ przeciwko swoim przeciwnikom.
W eseju literackim [Niemiecki socjalizm we wierszach i w prozie] opublikowanym na około rok przed Manifestem komunistycznym Engels omawia niemiecki wiersz zatytułowany Stara panna, który, jak mówi, zawiera ‘kilka niebrzydkich szczegółów’… na przykład opis lumpenproletariatu:
To on codziennie, niestrudzenie
W rynsztokach zbiera pożywienie;
Jak wróbel dziobie tam, gdzie może,
Naprawia garnki, ostrzy noże,
Bieliznę pierze zamiast praczki
I popychając z trudem taczki
Pełne zielonych jabłek – głupi
Zawodzi: kto me jabłka kupi?!
To on za groszem grzebie z błocie
On rankiem, przy narożnym płocie
Myśli o Bogu, śpiewa o nim,
Nie ważąc się wyciągnąć dłoni –
Bo wie, że prawo żebrać broni.
Choć ostry głód mu trzewia szarpie,
On gra na flecie, to na harfie,
Co roku ciągle gra to samo
Pod każdym oknem, każdą bramą;
Do tańca kusi grą dziewuchy,
Choć sam na własne pieśni głuchy…
On nocą światła nieci w miastach,
Choć w jego izbie zmrok narasta,
On nosi wory, rżnie polana,
Bezpański – a ma w każdym pana;
Kradnie, pacierze klepiąc bez wytchnienia
I przepijając ostatki sumienia
W opisie Rewolucji 1848 roku w Niemczech Engels potępia ‘lubiących wypić lumpenproletariuszy’ jako bezużytecznych dla potrzeb rewolucji proletariackiej. Gdzie indziej, opisując brytyjską strukturę klasową mniej więcej tego samego okresu, Marks i Engels wyśmiewają ‘lumpenproletariat, motłoch irlandzki lub wywodzący się z Irlandczyków’. Analogicznie, w tekście o związkowych demonstracjach przeciwko Sunday Bill w londyńskim Hyde Parku Marks ponownie odnosi się do użycia lumpenproletariuszy w roli pomocniczych zbirów policyjnych służących do zadawania przemocy pokojowych demonstrantom, kiedy odnosi się do grupy ‘podejrzanych osobników z irlandzkiego lumpenproletariatu, odzianych w mundury londyńskich policjantów’.
W nowym wstępie do drugiego wydania Wojny chłopskiej w Niemczech (1870), która zawiera jedną z najwcześniejszych wzmianek Engelsa o lumpenproletariacie, Engels poddał ponownej ocenie kwestię przymierzy klasowych i tego, czy lumpenproletariat był potencjalnym sojusznikiem dla rewolucyjnego proletariatu. U progu Komuny Paryskiej, Engels jasno oświadcza, że ‘lumpenproletariat – zbiorowisko podupadłych osobników ze wszystkich klas, którego kwaterą główną są wielkie miasta – jest ze wszystkich możliwych sprzymierzeńców najgorszy. Hołota ta jest absolutnie przekupna i niesłychanie natrętna’.
Po upadku buntu z czerwca 1848 roku we Francji Neue Rheinische Zeitung [gazeta Marksa i Engelsa] powtórzyła skargę na ‘literacki lumpenproletariat Herr Dumonta’ [z Kölnische Zeitung], którego zganiła za ‘wystawienie policji redaktorów Neue Rheinische Zeitung’. Tak więc tam, gdzie lumpenproletariat służył jako przekupione narzędzie reakcyjnej intrygi w 1848 r., tam lumpenproletariat literacki robił to samo, donosząc niemieckim cenzorom i policji na bardziej radykalną gazetę w celu jej zamknięcia.
Marks rozpoznał problem literackiego lumpenproletariatu jako ogólny fenomen rozciągający się dalece poza Kölnische Zeitung. Twierdził, że arystokracja finansowa wysokiej burżuazji opiera się na literackim lumpenproletariacie, by wyrażać i bronić swoje interesy w sferze publicznej:
‘Prócz tego istnieje odłam burżuazji, który – obojętny wobec ogólnych interesów swojej klasy – ma na uwadze własny, klasie tej nawet wrogi, interes partykularny. Należą tu baronowie finansów, wielcy wierzyciele państwa, bankierzy, rentierzy, których bogactwo wzrasta proporcjonalnie do wzrostu ubóstwa ludowego, wreszcie ludzie związani interesami ze starym kształtem państwa, np. Dumont i jego literacki lumpenproletariat. Należą tu ambitni profesorowie, adwokaci i im podobni ludzie, mogący liczyć na upolowanie zaszczytnych stanowisk tylko w państwie, w którym zdradzania ludu na rzecz rządu jest intratnym interesem’. We wczesnym roku 1849 Engels wtóruje Marksowi artykułem opublikowanym w Neue Rheinische Zeitung, w którym zauważa, że ‘istnieje w Niemczech literacki lumpenproletariat, tchórzliwy i chowający się po domach’.
Powszechnie przyjęty pogląd na koncept lumpenproletariatu opierał się przede wszystkim na lekturze historycznych pism politycznych Marksa, w szczególności Walk klasowych we Francji i Osiemnastego brumaire’a Bonaparte, z okazjonalnymi odniesieniami do niesławnego, ale obowiązkowego fragmentu z Manifestu Komunistycznego. Większość analityków zignorowała znacznie dłuższy i systematyczny rozwój tej kategorii w książce Engelsa Położenie klasy robotniczej w Anglii (1845), która została później odtworzona w niezwykle podobnym języku w tomie 1 Kapitału Marksa (1867). Dlatego proponuję, abyśmy wysunęli te prace na pierwszy plan w rozumieniu lumpenproletariatu jako kategorii ekonomicznej, a następnie przeczytali historyczne pisma polityczne przez ten pryzmat.
Najwcześniejsze odniesienie do lumpenproletariatu, czy to przez Marksa czy Engelsa, ma miejsce u Engelsa 8 lutego 1845 roku w Dwóch przemówieniach w Elberfeldzie. Chociaż Engelsa w zasadzie nie używa słowa lumpenproletariat, to zawartość tego pojęcia jest w tych przemówieniach ewidentna:
‘W każdym cywilizowanym społeczeństwie jest duża ilość bezrobotnych, którzy chcieliby pracować, ale pracy nie znajdują, i ilość ta jest większa, niż się zwykle przypuszcza. Stąd też widzimy ludzi, którzy w ten czy inny sposób prostytuują się: żebrzą, zamiatają ulice, wystają na rogach ulic, przygodnymi drobnymi posługami z trudem zarabiają tyle, by związać koniec z końcem, wysiadują po ulicach lub chodzą po domach z wszelkimi możliwymi towarami albo – widzieliśmy właśnie dzisiejszego wieczora kilka takich biednych dziewcząt – wędrują z miejsca na miejsce z gitarą, za pieniądze grają i śpiewają, i muszą narażać się na bezwstydne zaczepki, obraźliwe propozycje, byle tylko zarobić parę groszy. A jak wiele z nich wreszcie pada ofiarą rzeczywistej prostytucji! Panowie, ilość ludzi bez chleba, którym nie pozostaje nic innego jak w taki czy inny sposób się prostytuować, jest bardzo wielka – nasze Zarządy Opieki nad Ubogimi mogłyby coś o tym powiedzieć – a proszę nie zapominać, że społeczeństwo tak czy inaczej żywi tych prostych ludzi, chociaż nie są użyteczni’.
To właśnie w rozdziale Proletariat rolny w Położeniu klasy robotniczej w Anglii Engels oferuje swoją najobszerniejszą analizę historycznych początków lumpenproletariatu w kapitalistycznej formacji społecznej. Chociaż Engels ponownie nie używa w tej pracy terminu lumpenproletariat, po raz pierwszy on lub Marks stosują tu termin nadwyżkowa populacja. Engels opiera się na swojej podstawowej tezie, argumentując, że zarówno wiejski, jak i miejski lumpenproletariat w kapitalistycznych formacjach społecznych ma swoje korzenie w industrializacji i konsolidacji rolnictwa na dużą skalę, która wypiera niezależnych chłopów, a następnie wypycha do miast niewykwalifikowanych i zdesperowanych robotników rolnych w poszukiwaniu pracy. Ponieważ wysiedlona ludność wiejska migruje do miast w poszukiwaniu pracy, jej liczba rośnie szybciej, niż może zostać wchłonięta przez rozwój przemysłu miejskiego; stąd stają się nadwyżkową populacją dla kapitalizmu.
Wprowadzenie czysto kapitalistycznych stosunków produkcji w rolnictwie przekształciło utajoną wcześniej nadwyżkę ludności w zubożałych robotników rolnych i migrujących pracowników sezonowych bez stałego zatrudnienia. Jednak dwa inne wydarzenia polityczne przyczyniły się do powstania permanentnego lumpenproletariatu w Anglii. Po pierwsze, Engels zwraca uwagę na rolę państwa w tworzeniu i reprodukcji lumpenproletariatu, który był gotów pracować za zarobki pozwalające zaledwie na przeżycie, a tym samym wywierał presję obniżającą płace wszystkich pracowników. Angielskie przepisy dotyczące zwierzyny łownej zabraniały przesiedlonym pracownikom rolnym polowania i rybołówstwa – teraz nazywano to ‘kłusownictwem’ – i uznawały za przestępstwo żywienie rodziny w tradycyjny sposób (tj. zwierzyna należała tylko do właścicieli ziemi). Przekształcając to, co kiedyś było dobrem wspólnym w prawo własności prywatnej, państwo ułatwiło rozwój wiejskiego lumpenproletariatu, dosłownie powodując u niego głód ziemi.
Po drugie, Engels przedstawia kolejną tezę, która pojawia się wielokrotnie w historycznych pismach politycznych Marksa i Engelsa, a mianowicie, że służba wojskowa i prowadzenie wojny należą do najważniejszych sposobów, poprzez jakie kapitalistyczne państwa narodowe absorbują i regulują nadwyżkę ludności. Marks i Engels wiele razy później wskazywali, że lumpenproletariat jest naturalnym źródłem dla rekrutacji piechoty. Ich liczebność i ich ‘bezużyteczność’ dla społeczeństwa z ekonomicznego punktu widzenia sprawiają, że służba wojskowa jest dla nich atrakcyjnym zajęciem, podczas gdy gospodarcza desperacja czyni ich lojalnymi żołnierzami wobec każdego, kto może im zapłacić pensję, lub, jak powiedzieliby później Marks i Engels, ‘przekupić te narzędzia reakcyjnych knowań’.
Najobszerniejsza analiza Marksa dotycząca nadwyżkowej ludności, rezerwowej armii przemysłowej i lumpenproletariatu znajduje się w 23 rozdziale I tomu Kapitału, zatytułowanym Ogólne prawo akumulacji kapitalistycznej. Chociaż te trzy terminy nie są synonimami dla Marksa, w jego analizie z konieczności są ze sobą powiązane, a fakt, że zawarł on analizę lumpenproletariatu w tym rozdziale Kapitału, wskazuje, że postrzegał go jako konieczny produkt uboczny logiki akumulacji kapitalistycznej, a nie tylko pozostałość po rozkładających się feudalnych stosunkach produkcji.
Marks nie uważał ludności wynikającej ze względnego przeludnienia za niezróżnicowaną masę, a zamiast tego zidentyfikował, że ‘posiada ono zawsze trzy formy: płynną, utajoną i chroniczną’. Poniżej trwałej względnej nadwyżkowej populacji Marks rozpoznał to, co nazywał ‘najniższym osadem’ względnego przeludnienia, która ‘koncentruje się w sferze pauperyzmu’ i która w przeciwieństwie do poprzednich trzech kategorii względnej nadwyżkowej populacji nie jest, ściśle mówiąc, nawet marginalną częścią klasy robotniczej. Nie ma wątpliwości, że ten najniższy osad względnej nadwyżkowej populacji jest uważany za podstawowy składnik lumpenproletariatu, ponieważ pod względem ekonomicznym nie jest zdefiniowany poprzez jakąkolwiek relację z procesem produkcyjnym.
Granice klasowe między proletariatem a lumpenproletariatem nie są stałe i nieelastyczne, lecz płynne i nieustannie zmieniają się z biegiem czasu. Tłumaczyłoby to często wyrażane zdziwienie, dlaczego Marks i Engels wybrali akurat termin lumpenproletariat na określenie kategorii społecznej, która pozornie wydaje się zupełnie odmienna od proletariatu, jako że jest klasą w dużej mierze niepracująca. Lumpenproletariat nieustannie przechodzi proces dynamicznej rekompozycji, gdy elementy względnego przeludnienia i rezerwowej armii przemysłowej są wydzielane z proletariatu w wyniku ciągłego de-kompozycji i re-kompozycji składu klasy robotniczej.
O ile nie ulega wątpliwości, że Marks i Engels uważali najniższy osad społeczny za część lumpenproletariatu, błędem jest utożsamianie marksistowskiego lumpenproletariatu tylko z tym najniższym osadem.
Przeważająca ilość materiału dowodowego sugeruje coś przeciwnego: że Engels uważał najbardziej zubożałe elementy klasy robotniczej za część lumpenproletariatu. Już w 1847 roku, w krótkim eseju o Niemczech, Engels wskazuje na ‘podział’ klasy robotniczej na ‘robotników rolnych, robotników dniówkowych, czeladników rzemieślniczych, robotników fabrycznych i lumpen proletariat”. Rok później (1848) w artykule prasowym o zwycięstwie kontrrewolucji w Wiedniu Marks odróżnia lumpenproletariat od ‘tych pracujących i myślących proletariuszy’, co zdaje się wskazywać, że Marks uważał wielu lumpenproletariuszy, którzy popierali kontrrewolucję, za pochodzących z najniższych szczebli bezrobotnego i pełnego ignorancji proletariatu.
W roku następnym (1849) Engels napisał artykuł dla Neue Rheinische Zeitung (nr 246) na temat niedorozwoju proletariatu szwajcarskiego i jego niezdolności do osiągania zdobyczy ekonomicznych pomimo konstytucji, którą burżuazja i jej ideologowie okrzyknęli wzorcowo republikańską (tj. bez szlachty, stanu duchownego i króla). Engels rozpoznał problem ze szwajcarskim proletariatem w związku z faktem, że jest to ‘nadal w dużej mierze to, co określa się jako lumpen-proletariat, gotowy sprzedać się każdemu, kto złoży ekstrawaganckie obietnice’. Innymi słowy, szwajcarski proletariat był bardziej podobny do starego neapolitańskiego lazzaroni lub rzymskiego proletariatu (tj. wysiedlonego miejskiego motłochu) niż do przemysłowego proletariatu z Manifestu Komunistycznego czy Kapitału.
Krytycy, którzy rysują ostre rozróżnienie klasowe między proletariatem a lumpenproletariatem, często wskazują na Walki klasowe we Francji (1850) Marksa, gdzie omawia on organizację Gwardii Mobilnej jako wojskowego skrzydła burżuazyjnego Rządu Tymczasowego z 1848 r., używanego do tłumienia radykalnej klasy robotniczej. Marks pisze, że: ‘Należeli oni w większości do lumpenproletariatu, który we wszystkich wielkich miastach stanowi masę różnicującą się wyraźnie od proletariatu przemysłowego. Ta warstwa, która rekrutuje się ze złodziei i przestępców wszelkiego rodzaju, jest zbiorowiskiem ludzi żyjących z odpadków bogactw społecznych, ludzi bez określonego zajęcia, włóczęgów, gens sans feu et sans aveu (ciemnych indywiduów, włóczęgów!). Ludzie to różni, w zależności od kulturalnego poziomu narodu, do którego należą, lecz zawsze zachowują charakterystyczne cechy lazzaronów’.
Podobnie Marks opisuje lumpenproletariat jako ‘odpadki wszystkich klas’ w Osiemnastym brumaire’a Bonaparte (1952), ale nie oznacza to, jak twierdzi [Hal] Draper, że lumpenproletariat jest jedynie pojęciem ogólnikowym. Odrzuty wszystkich klas w różnych okresach są utożsamiane z wysiedlonymi chłopami, zrujnowaną drobną burżuazją, bankrutującymi arystokratami z tytułami szlacheckimi, ale bez ziemi, zwolnionymi żołnierzami, niepełnosprawnymi weteranami, alkoholikami, narkomanami i skazanymi przestępcami z różnych środowisk. Jednak fakt, że jednostka pochodzi z innej klasy niż proletariat, nie oznacza, że nie można skończyć jako lumpenproletariusz. Marks i Engels identyfikują wiele różnych dróg do zostania lumpenproletariuszem, innych niż te, że można się nim urodzić.
Przypis dodany przez Engelsa do wydania Aliansu Demokracji Socjalistycznej a Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników Marksa i Engelsa w 1874 roku (1873) prawdopodobnie najlepiej oddaje płynną i niejednoznaczną granicę klasową między proletariatem a lumpenproletariatem. Engels zauważa, że: ‘We Francji déclassé to ludzie z klas posiadających, którzy zostali usunięci lub oderwali się od tej klasy, nie stając się w ten sposób proletariuszami, tacy jak biznesowi poszukiwacze przygód, łotrzykowie i hazardziści, w większości zawodowi literaci lub politycy itp. Również proletariat ma swoje elementy déclassé; tworzą one lumpenproletariat’.
Innymi słowy, obiektywne okoliczności oderwały
déclassé od ich pierwotnej klasy, bez konieczności stawania się członkami zupełnie innej klasy. W innym miejscu Engels opisuje podobnie niejednoznaczną sytuację klasową, odnosząc się do ‘biednych diabłów z East Endu [w Londynie]’ – głównie robotników portowych – ‘którzy wegetują na pograniczu klasy robotniczej i lumpenproletariatu’. Podobnie, w liście dotyczącym holenderskiej służby wojskowej, Engels pisze, że żołnierze-ochotnicy w krajach kapitalistycznych nie są zwykle rekrutowani z ‘właściwej klasy robotniczej’, ale z ‘tej warstwy, która już w dużym stopniu pokrywa się z lumpenproletariatem’. Podobnie Marks w swoim
Zarysie krytyki ekonomii politycznej zauważa, że ‘od dziwki do papieża jest cała masa takiego motłochu. Ale uczciwy i <<pracujący>> lumpenproletariat również należy do tej kategorii, np. wielki tłum zwykłych pracowników dniówkowych itp., w portach itp.’ Wydaje się, że Marks w tym fragmencie przyznaje, że lumpenproletariat jest niższą warstwą klasy robotniczej w tym sensie, że ‘pracuje’, aczkolwiek jako dorywczy robotnicy lub z marginalnym przywiązaniem do rynku pracy. Warto zauważyć, że zarówno Marks, jak i Engels niezależnie od siebie wyróżniają londyńskich robotników portowych z East Endu jako przykłady tego uczciwego i pracującego segmentu lumpenproletariatu.
Jednak pod koniec życia, kiedy doszedł do siebie po operacji w Cannes we Francji, Marks napisał do Engelsa: ‘spędziłem cały miesiąc wegetując w tej jamie arystokratycznych próżniaków lub WĘDROWCÓW. Natura wspaniała, pod innymi względami ponura dziura; jest <<pomnikowa>>, ponieważ składa się wyłącznie z hoteli; nie ma tu plebejskich <<mas>>, oprócz garçons d'hôtels [chłopców hotelowych], de café [kawiarni] itp. i <<domestiques>> [służby], która należy do lumpenproletariatu'. Ta obserwacja sugeruje, że było to pierwsze poważne spotkanie Marksa z nieprzemysłowym sektorem kapitalizmu, ale co ciekawe, nie tylko uważał on niskopłatną gościnę, usługi i pracowników domowych za część lumpenproletariatu – byli oni częścią lumpenproletariatu, mimo to pozostawali częścią klasy robotniczej. Po prostu nie byli częścią przemysłowego proletariatu, który przez całe życie był przedmiotem zainteresowania Marksa.
Logika tworzenia się klas przedstawiona w rozdziale 23 tomu I Kapitału nie jest całkowicie zgodna z dialektyką walki klas w Manifeście Komunistycznym, która głosi, że ‘spośród wszystkich klas, które są dziś przeciwstawne burżuazji, jedynie proletariat jest klasą rzeczywiście rewolucyjną. Wszystkie inne klasy upadają i giną wraz z rozwojem wielkiego przemysłu, proletariat jest tego przemysłu nieodłącznym wytworem.’ Jednak w Kapitale Marks argumentuje, że istnienie względnego przeludnienia i lumpenproletariatu jest ‘warunkiem produkcji kapitalistycznej’, który jest reprodukowany i rozszerzany przez logikę kapitalistycznego rozwoju.
Karol Kautsky, uważany za najbardziej bezpośredniego intelektualnego potomka Marksa i Engelsa, nie był do końca usatysfakcjonowany tym, jak Marks unikał problemu lumpenproletariatu w swojej analizie logiki kapitalizmu. W konsekwencji Kautsky rozszerzył argumentację wyartykułowaną w I tomie Kapitału, aby stwierdzić, że przemysłowa armia rezerwowa i nadwyżkowa ludność nie tylko przypływają i odpływają wraz z cyklem koniunkturalnym, ale są stale uzupełniane i rozszerzane poprzez imperializm, imigrację i automatyzację. A to potencjalnie sprawia, że cała populacja świata będzie wchodzić w skład przemysłowej armii rezerwowej i względnego przeludnienia.
To dopiero pół wieku później, kiedy nowy lumpenproletariat z Trzeciego Świata rozrósł się w miastach Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej, Frantz Fanon zidentyfikował krótkotrwałe i ulotne okienko możliwości, w którym lumpenproletariat stanął na czele antykolonialnych (i być może socjalistycznych) rewolucji w tych krajach, zanim na stałe wpisał się w światowy krajobraz miejski.
Czarne Pantery [Huey P. Newton, Bobby Seale, Eldridge Cleaver, Stokely Carmichael, Charles V. Hamilton] oparły się na spostrzeżeniach Fanona, rozszerzając je na Stany Zjednoczone, ale zastanawiały się również nad jednym pytaniem, które wszyscy poprzedni marksiści zignorowali, myśląc o lumpenproletariacie. A co by było, gdyby koniec kapitalizmu nie nadchodził, a jego logika rozwojowa nadal rozwijałaby się na całym świecie, nieosłabiona przez rewolucję socjalistyczną? Zadając to pytanie, Czarne Pantery jako pierwsze przewidziały to, co postmarksiści później przeanalizowali jako tendencję rozwoju kapitalistycznego do generowania coraz większej nadwyżkowej populacji ze względu na rosnący organiczny skład kapitału [stosunek wartości maszyn do wartości pracy]. Jeszcze zanim Grundrisse było szeroko dostępne w języku angielskim, Czarne Pantery sugerowały, że rosnący organiczny skład kapitału - automatyzacja - wyprze coraz większe proporcje klasy robotniczej, która wpadnie w szeregi lumpenproletariatu - uczciwego lub nie. Czarne Pantery argumentowały, że czarny lumpenproletariat stał się awangardą proletariatu, ponieważ jego obecne położenie (i interesy) były przyszłością amerykańskiego proletariatu, który był przeważnie biały i męski, przynajmniej w swym wyobrażeniu i świadomości klasowej.
Czarne Pantery zasugerowały, że nie ma innego ratunku przed lumpenizacją ludzkości, jak ominięcie socjalizmu i bezpośrednie przejście do komunizmu - zapomnienie o prawie do pracy i domaganie się prawa do lenistwa".
C.W. Barrow, The Dangerous Class. The Concept of Lumpenproletariat, Ann Arbor 2020.
