Liminal commons and rhizomatic rites of passage
"In modern societies, the commons range from long-lasting social systems to precarious and temporary arrangements; thus, they can acquire different roles in social and economic life. The present book focuses mainly on the latter form of the commons, which, despite their precarity, often acquire a highly symbiotic function in society: to faciliate transitions and to foster transformation at the individual, collective and even societal level. I call these commons 'liminal' because they embody many of the qualities found in the intermediate phases of the 'rites of passage' that in archaic or tribal societies were performed to organize, symbolize and demarcate passages of different types: territorial, social status, time (harvest, New Year) or spatiotemporal ones such as the seasonal relocation of the entire tribe.
In contrast to the widespread belief that rituals are quickly vanishing from modern societies, repeated examples show that humans still invent and employ such collectively performed rites in order to prepare for, mark, and symbolize transformation and transition - or even to explore the possibility of it.
(...) Liminal commons are transitional - yet not elusive - forms of temporary commons that despite their short lifespan are capable and marking new realities that were previously unthinkable. They often start as the results of a specific crisis but also can spark generative processes of more stable commoning practices in their wake. Despite their impermanence, they can have deep and enduring effects. (...) I had the opportunity to explore transformations in the context of Greece, an environment that in the last decade epitomizes flux and transformation through crisis. Over those years, the multifaceted Greek crisis has had devastating effects for great parts of the population. (...) However, amid the ruins of the collapsed order, a series of new social, economic, discursive and cultural elements have emerged, which point to a more optimist scenario of societal transformation. The present work focuses precisely on these micro-changes.
(...) The commons are often imagined as small-scale ventures in the farmlands, in which peasants come together to collectively cultivate their crops; as fisheries in which fishermen jointly define the rules of management; as complex systems of collective irrigation or as social systems for the management of alpine meadows and vital water resources. More recently, the commons are imagined as digital communities that produce digital goods, as urban and peri-urban gardening projects, as housing squats and even as manifold commons (Breshihan and Byrne), that is, commons that involve multiple activities and intra-commons relations. The underyling principles that characterize all these forms of commons and consitute the criteria for their success or failure are their capacity to endure over time and to create strong community bonds among their members. A clearly defined community is the cornerstone of [Elinor] Ostrom's analysis of the commons while endurance is the most important measure of success.
(...) On the other hand, the anti-capitalist commons of the more politically oriented literature on the commons are often associated with the image of 'emancipated communities' that are barricaded in 'liberated strongholds' and ar always ready to fight and defend against the hostile outside. (...) Social centers, anarchist squats, occupied factories, workers' collectives and the other (re)productive ventures that fall into the category of anti-capitalist commons may be open in terms of ethnicity, gender and perhaps class origin and religion, but they remain homogenous or with a tendency towards homogeneity regarding their political identity and the stance they should have against capital accumulation.
(...) [Stavros] Stavrides criticizes both the logic of clear boundaries as defined by Ostrom and the logic of anti-capitalist commons as conceived by sectors of the autonomous Marxists. Stavrides' work is oriented towards political transformation and emancipation, and his arguments are built upon the assumption that if the commons are to contribute to human emancipation, they must 'tend towards an oppennes of sharing: self-managed cooperation which is open to newcomers, knowledge >>production<< which is not limited to those who understand it, create it or >>finance<< it and festive and joyous events which do not separate consumers from artists'. To explore the possibility of permanent openness for commoning practices, he offers a counterimage to the image of an enclosed spatiality, the image of a potential 'city of thresholds'. (...) Stavrides chooses to stress the continuities thay may be created through erecting bridges towards otherness, but he does not pay enough attention to - or even downplays - the discontinuities that may appear, and do appear, in this process. His theory offers insights on how to keep commoning endlessly open and not on how do actual commons try to regulate the relations between the inside and the outside.
(...) If considered concerning human experience (and if liminality is to be taken seriously, it must engage with human experience) and not as a theoretical metaphor about potential emancipatory practices, a state of permanent liminality may resemble what [Gregory] Bateson, in his effort to define schizophrenia, called 'the loss of frame'. A last point, particularly important for a work on the commons, is that Stavrides' inherently 'expanding commoning' contradicts the majority of studies of the commons. Ostrom insists hat individuals have an inherent tendency to enclose their common world and invigilate it from the others; she goes on to claim that, according to her studies, this is a universal phenomenon. Even if one claims that this perception of universality is an outcome of the limitations of Ostrom's theory, her specific biases and the way she selects the commons under study, it is still different to argue that permanent openness and endless transformation are or can become the essence of human beings.
(...) What is a liminal commons? Imagine this:
- A groups of volunteers rushes to a border island in which refugees arrive in thousands and state authorities are absent. Without knowing each other, without even speaking the same language, these people quickly set up first aid, cooking and sleeping infrastructure in order to cope with the situation and manage this infrastructure in common.
- Amid an economic crisis and overstressed austerity measures, another group of thousands, if not millions, of people decide to occupy the central square of a city centre. Their desperation, anger, disorientation and loss of income are so strong that these people decide not only to demonstrate but to transform the occupied public space into their new home. To do this, they establish procedures of space-sharing and management in which everyone has the right to participate.
- After a big earthquake, a suburb of major city in the global South has been partially destroyed. The authorities and global NGOs are nowhere to be seen, and a certain degree of self-organization is needed. People, without necessarily knowing each other and without having any communal bonds, decide to set up local commissions to cope with the impact of the disaster.
- On a remote beach of a beautiful Mediterranean island in which no infrastructure exists, people of very age, ethnicity and background decide to spend their holiday in a self-organized and self-sustainable way. In order to survive, they dig wells, create spaces of gathering that belong to all, plant vegetables and lay down the rules for sharing available resources and managing waste. They know that after a few months everything will be over, but they still invest part of their time in commoning activities.
(...) Liminality, as the concept that signifies a condition of in-betweenness and loss of identity, becomes the conterstone of this heterogenous organization and the driving force behind the effective communication of difference. A willingness to open uop their previously stable identities is required of those who participate in this common doing. (...) In liminal commons, the 'glue' that brings actor together is the practical production of the common. Community in liminal commons is a fluid and temporal arrangment created to share and sustain this common doing; it is characterized by great instability and high membership turnover. Both the manifestation of individual identities and the formation of collective identities are discouraged in liminal commons because they are recognized as obstacles in the process of commoning. Liminal commons unflod in contestable spaces or in spaces susceptible to contestation, such as public spaces. The space of liminal commons is a crisis-scape that transforms according to rapidly changing needs and emergencies.
(...) Liminal commons are transitional forms of commoning, primarily aimed at faciliating transitions. Such processes are often precarious and temporal, but they are indeed capable of creating new realities that were previously unthinkable. Thus, if a crisis is what poses the question, liminality can mark the period when tentative, often incomplete and contradictory answers are invented and put into practice. Despite the ephemeral character of those 'extraordinary' periods, such answers can have a lasting effect and may foreshadow the basic features of the emerging new structure, at leat until this is shaken in its turn.
(...) In other words, liminal commons are not ends in themselves, but they are passages towards other more stable structures. (....) These transitional commons that emerge within, through or because social movements not only disseminate ideas of the social movements throughout the social fabric but also create a new social fabric as an alternative social infrastructure for production and reproduction, composed of various collective ventures and networks. (...) The expansion of commons through social movements occurs in a rhizomatic way. Rhizomatic is the expansion that takes place simultaneously in different places and times in a non-linear and non-identifable pattern. Rhizomatic expansion happens with no recognizable centre and thus without distinction between centre and periphery. The new commons, thus, are nodes in a rhizome (Deleuze and Guattari); these loosely connected nodes appear and disappear very quickly.
(...) The commoning projects created after 2011 [occupation of Syntagma Square in Athens as commons] encompass a wide spectrum of ventures active in various fields of production and reproduction. We may speak of a 'boom' because unlike in other European countries, commoning was previously marginal in Greece. Examples of these initiatives include social clinics and pharmacies, workers' cooperatives, occupied urban spaces, time banks and alternative currencies, neighbourhood assemblies and solidarity exchange networks, urban gardens, farmer or consumer cooperatives, farmers' markets without intermediaries, artist and publishing collectives and a single occupied factory.
(...) [Social clinics] hardly existed before 2011 but have multiplied afterwards. In 2014 there were seventy-two known initiatives. (...) [Solidarity hubs] were non-existent before 2011, there were over 110 of them in 2014. (...) Direct producer-to-consumer networks were also popularized after 2011. (...) Indicatively, while they were non-existent or unknown before 2011, there were forty-seen recorded networks in 2014. (...) Almost 70 per cent of the existing social and solidarity economy organizations were created after 2011.The organizations in this economic field are both formal and informal and range from social enterprises to informal time banks and alternative currencies. In 2017 the total number of organizations across the country was estimated at 1,500.
(...) The rhizomatic expansion of commons (...) highlights the 'underground stem' that is created in periods of social turbulence (crisis), in which shaken subjectivities marked by collective experiences such as those of massive social mobilizations seek to create new social infastructure and transform the urban fabric. This non-linear and often horizontal underground stem flourishes in different places and times and creates the nodes of the rhizome which is different from the more stable nodal network. The entire process is marked both symbolically and functionally by the liminal commons, these precarious forms of commoning that operate as improvised collective rituals that aim at transcending the contemporary crisis".
A. Varvarousis, Liminal Commons. Modern Rituals of Transition in Greece, London, New York and Dublin 2022.
Liminalne dobra wspólne i kłączaste rytuały przejścia
„We współczesnych społeczeństwach dobra wspólne rozciągają się od długowiecznych systemów społecznych po prekarne i tymczasowe układy; w ten sposób mogą przybierać różne formy w życiu społecznym i gospodarczym. Niniejsza książka koncentruje się głównie na tej drugiej formie dóbr wspólnych, które pomimo swej prekarności, często przyjmują wysoce symbiotyczną funkcję w społeczeństwie: ułatwiają zachodzenie przemianom i sprzyjają transformacji na poziomie indywidualnym, zbiorowym, a nawet społecznym. Nazywam te dobra wspólne 'liminalnymi', ponieważ ucieleśniają one wiele cech występujących w pośrednich fazach 'rytuałów przejścia', które w społecznościach archaicznych lub plemiennych były wykonywane w celu organizowania, symbolizowania i wyznaczania rozmaitego typu przejść: terytorialnych, statusu społecznego, czasowych (żniwa, Nowy Rok) lub czasoprzestrzennych, jak np. sezonowe wędrówki całego plemienia.
W przeciwieństwie do rozpowszechnionego przekonania, że rytuały we współczesnych społeczeństw szybko znikają, kolejne przykłady unaoczniają nam, że ludzie wciąż wymyślają i stosują takie kolektywnie wykonywane rytuały w celu przygotowania, oznaczenia i symbolizacji transformacji i przejścia – a nawet rozpoznania samej ich możliwości.
(...) Liminalne dobra wspólne są przejściowymi - ale nie nieuchwytnymi - formami tymczasowych dóbr wspólnych, które pomimo krótkiego okresu życia są zdolne do kreślenia nowych rzeczywistości, które wcześniej były nie do pomyślenia. Często udaje im się zaistnieć w wyniku konkretnego kryzysu, ale mogą też wywołać generatywne procesy dla bardziej stabilnych praktyk uwspólniania. Pomimo swojej nietrwałości mogą przynosić głębokie i trwałe skutki. (...) Miałem okazję przyjrzeć się tym przemianom w kontekście Grecji - w otoczeniu, które w ostatniej dekadzie uosabiało płynność i transformację poprzez kryzys. Przez te lata wieloaspektowy kryzys grecki niósł druzgocące skutki dla dużej części populacji. (...) Jednak wśród ruin zawalonego porządku wyłonił się szereg nowych elementów społecznych, ekonomicznych, dyskursywnych i kulturowych, które wskazują na bardziej optymistyczny scenariusz transformacji społecznej. Niniejsza praca skupia się właśnie na tych mikrozmianach.
(...) Dobra wspólne są często portretowane jako przedsięwzięcia na małą skalę, do których dochodzi na polach uprawnych, gdzie chłopi zbierają się, by zbiorowo uprawiać swoje plony; jako łowiska, w których rybacy wspólnie określają zasady gospodarowania; jako złożone systemy zbiorowego nawadniania lub jako systemy społeczne do zarządzania łąkami alpejskimi i żywotnymi zasobami wodnymi. Ostatnio dobra wspólne są wyobrażane jako społeczności cyfrowe, które wytwarzają dobra cyfrowe, jako miejskie i podmiejskie projekty ogrodnicze, jako squaty mieszkalne, a nawet jako wielofunkcyjne dobra wspólne [manifold commons] (Breshihan i Byrne), to znaczy takie dobra wspólne, które obejmują wiele działań i relacji między dobrami wspólnymi. Podstawowymi zasadami, które charakteryzują wszystkie te formy dóbr wspólnych i stanowią kryteria ich sukcesu lub porażki, jest zdolność do przetrwania w czasie i tworzenia silnych więzi społecznych między ich członkami. Jasno zdefiniowana społeczność jest kamieniem węgielnym w analizach dóbr wspólnych autorstwa [Elinor] Ostrom, podczas gdy wytrzymałość stanowi najważniejszą miarę sukcesu.
(…) Z drugiej strony, antykapitalistyczne dobra wspólne, opisywane w bardziej politycznie zorientowanej literaturze, często kojarzą się z obrazem 'społeczności wyemancypowanych', zabarykadowanych w swoich 'wyzwolonych twierdzach' i zawsze gotowych do walki i obrony przed wrogiem czyhającym na zewnątrz. (...) Centra społeczne, anarchistyczne squaty, okupowane fabryki, kolektywy robotnicze i inne przedsięwzięcia (re)produkcyjne, które mieszczą się w kategorii antykapitalistycznych dóbr wspólnych, mogą być otwarte pod względem etnicznym, płciowym, a być może klasowym i wyznaniowym, ale pozostają one jednorodne lub wykazują tendencję do homogeniczności pod względem swojej tożsamości politycznej i stanowiska, jakie powinno się zajmować wobec akumulacji kapitału.
(...) [Stavros] Stavrides krytykuje zarówno logikę kreślenia wyraźnych granic dóbr wspólnych, zdefiniowaną przez Ostrom, jak i logikę antykapitalistycznych dóbr wspólnych, stworzoną przez grono autonomistycznych marksistów. Praca Stavridesa jest zorientowana na transformację polityczną i emancypację, a jego argumenty opierają się na założeniu, że jeśli dobra wspólne mają przyczynić się do ludzkiej emancypacji, to muszą 'dążyć do możliwości poszerzania współdzielenia: samorządnej współpracy, która jest otwarta na przybyszów, >>produkcji<< wiedzy, która nie ogranicza się do tych, którzy ją rozumieją, tworzą, czy >>finansują<<, oraz wydarzeń o świątecznym i radosnym charakterze, które nie oddzielają konsumentów od artystów'. Aby zgłębić możliwość trwałej otwartości praktyk uwspólniania, proponuje on kontr-obraz dla obrazu zamkniętej przestrzenności - to kontr-obraz potencjalnego 'miasta pełnego progów'. (...) Stavrides woli podkreślać ciągłości, które mogą powstawać poprzez przerzucanie mostów ku inności, ale nie zwraca dostatecznej uwagi - czy nawet bagatelizuje - nieciągłości, które mogą się w tym procesie pojawiać i rzeczywiście pojawiają się. Jego teoria oferuje wgląd w to, jak powinno się poszerzać zasięg uwspólniania bez końca, a nie w to, w jaki sposób faktycznie istniejące dobra wspólne próbują regulować relacje między wnętrzem a zewnętrzem.
(...) Stan permanentnej liminalności, jeśli rozważymy go w odniesieniu do ludzkiego doświadczenia (a jeśli liminalność ma być traktowana poważnie, to musi angażować się w ludzkie doświadczenie), a nie jako teoretyczną metaforę wyrażającą potencjalne praktyki emancypacyjne, może przypominać to, co [Gregory] Bateson, próbując zdefiniować schizofrenię, nazwał 'utratą ramowania'. Ostatnią kwestią, szczególnie ważną w opracowaniach dóbr wspólnych, jest to, że Stavrides, który domyślnie zakłada istnienie 'ekspansywnego uwspólniania' zaprzecza większości studiów nad dobrami wspólnymi. Ostrom twierdzi, że jednostki ludzkie mają wrodzoną tendencję do zamykania wspólnego świata i odgradzania go od innych; dalej twierdzi, że według jej badań jest to zjawisko uniwersalne. Nawet jeśli ktoś twierdzi, że takie postrzeganie uniwersalności jest wynikiem ograniczeń teorii Ostrom, specyficznych dla niej uprzedzeń i sposobu, w jaki dobiera dobra wspólne do badań, to nadal czym innym jest twierdzenie, że trwała otwartość i niekończąca się transformacja są lub mogą stać się esencją jednostek ludzkich.
(...) Czym są liminalne dobra wspólne? Wyobraź sobie:
- Grupę wolontariuszy pędzących na przygraniczną wyspę, na którą przybywają tysiące uchodźców, a władze państwowe są tam nieobecne. Nie znając się nawzajem, nawet nie mówiąc tym samym językiem, ci ludzie szybko tworzą infrastrukturę dla udzielania pierwszej pomocy, gotowania i spania, aby poradzić sobie z sytuacją i wspólnie zarządzać tą infrastrukturą.
- W obliczu kryzysu gospodarczego i wprowadzenia bolesnych cięć oszczędnościowych kolejna grupa tysięcy, jeśli nie milionów ludzi, decyduje się na zajęcie centralnego placu w centrum miasta. Ich desperacja, złość, dezorientacja i utrata dochodów są tak silne, że decydują się nie tylko na demonstrację, ale także na przekształcenie zajmowanej przestrzeni publicznej w swój nowy dom. W tym celu ustanawiają procedury współdzielenia i zarządzania przestrzenią, w których każdy ma prawo uczestniczyć.
- Po wielkim trzęsieniu ziemi przedmieścia dużego miasta na globalnym Południu zostały częściowo zniszczone. Nigdzie nie widać władz i globalnych organizacji pozarządowych i potrzebny jest pewien stopień samoorganizacji. Ludzie, niekoniecznie znając się nawzajem i nie mając żadnych więzi społecznych, decydują się na powołanie lokalnych komisji, aby poradzić sobie ze skutkami katastrofy.
- Na odległej plaży pięknej śródziemnomorskiej wyspy, na której nie ma żadnej infrastruktury, ludzie w bardzo różnym wieku, o różnym pochodzeniu etnicznym i klasowym decydują się na spędzenie wakacji w sposób zorganizowany i samowystarczalny. Aby przetrwać, kopią studnie, tworzą należące do wszystkich przestrzenie zbieractwa, sadzą warzywa i ustalają zasady dzielenia się dostępnymi zasobami i gospodarowania odpadami. Wiedzą, że po kilku miesiącach wszystko to się skończy, ale część swojego czasu nadal inwestują w uwspólnianie.
(…) Liminalność, jako pojęcie oznaczające stan 'pomiędzy' i utratę tożsamości, staje się podstawą dla tej heterogenicznej organizacji i siłą napędową efektywnego komunikowania różnicy. Od tych, którzy uczestniczą w tym wspólnym działaniu, wymagana jest gotowość do otwarcia swoich dotychczasowych stabilnych tożsamości. (...) W liminalnych dobrach wspólnych 'klejem', który spaja aktorów ze sobą, jest praktyczna produkcja tego, co wspólne. Wspólnota w liminalnych dobrach wspólnych jest płynnym i tymczasowym układem stworzonym, by dzielić i podtrzymywać to wspólne przedsięwzięcie; charakteryzuje się ona dużą niestabilnością i znaczną rotacją członkostwa. Zarówno manifestacje tożsamości indywidualnych, jak i formowanie tożsamości zbiorowych są w liminalnych dobrach wspólnych odradzane, ponieważ są one uznawane za przeszkody w procesie uwspólniania. Liminalne dobra wspólne rozwijają się w przestrzeniach kontestowanych lub w przestrzeniach podatnych na kontestację, takich jak przestrzenie publiczne. Przestrzeń liminalnych dóbr wspólnych to krajobraz kryzysowy, który ewoluuje zgodnie z szybko zmieniającymi się potrzebami i sytuacjami kryzysowymi.
(...) Liminalne dobra wspólne to przejściowe formy uwspólniania, których głównym celem jest obsługa tranzycji. Takie procesy są często niepewne i ograniczone czasowo, ale faktycznie są w stanie wytworzyć nowe rzeczywistości, które wcześniej były nie do pomyślenia. Tak więc, jeśli to kryzys poddaje rzeczywistość w wątpliwość, to liminalność może wyznaczać okres, w którym wymyśla się i wprowadza w życie niepewne, często niepełne i sprzeczne odpowiedzi. Mimo efemeryczności tych 'niezwykłych' okresów, takie odpowiedzi mogą mieć trwały efekt i zapowiadać bazowe cechy dla wyłaniającej się nowej struktury, przynajmniej do momentu jej zachwiania.
(...) Innymi słowy, liminalne dobra wspólne nie są celami samymi w sobie, ale są przejściami w kierunku innych, bardziej stabilnych struktur. (...) Te przejściowe dobra wspólne, które wyłaniają się od wewnątrz, poprzez lub dzięki ruchom społecznym, nie tylko rozpowszechniają idee tych ruchów w całej tkance społecznej, ale także tworzą nową tkankę społeczną jako alternatywną infrastrukturę społeczną dla produkcji i reprodukcji, złożoną z różnych kolektywnych przedsięwzięć i sieci. (...) Ekspansja dóbr wspólnych poprzez ruchy społeczne odbywa się kłączasto. Ekspansja kłączasta to taka, która zachodzi jednocześnie w różnym miejscu i czasie wedle nielinearnego i nieidentyfikowalnego schematu. Ekspansja kłączasta zachodzi bez wyznaczonego centrum, a zatem i bez rozróżnienia między centrum a peryferiami. Nowe dobra wspólne są więc węzłami w kłączu (Deleuze i Guattari); te luźno połączone węzły pojawiają się i znikają bardzo szybko.
(...) Projekty uwspólniania powstałe po 2011 roku [po zajęciu placu Syntagma w Atenach w charakterze dobra wspólnego] obejmują szerokie spektrum przedsięwzięć działających w różnych dziedzinach produkcji i reprodukcji. Możemy mówić tu o 'boomie', ponieważ w przeciwieństwie do innych krajów europejskich, uwspólnianie w Grecji miało wcześniej marginalne znaczenie. Przykłady takich inicjatyw obejmują kliniki społeczne i apteki, spółdzielnie robotnicze, okupowane przestrzenie miejskie, banki czasu i alternatywne waluty, zgromadzenia sąsiedzkie i sieci wymiany solidarnościowej, ogrody miejskie, spółdzielnie rolników lub konsumentów, targowiska rolników bez pośredników, kolektywy artystyczne i wydawnicze oraz jedną zajętą fabrykę.
(...) [Kliniki społeczne] praktycznie nie istniały przed 2011 rokiem, ale potem się rozmnożyły. W 2014 roku znane były 72 takie inicjatywy. (...) [Centra solidarności] nie istniały przed 2011 rokiem, a w 2014 r. było ich ponad 110. (...) Bezpośrednie sieci typu producent-odbiorca upowszechniły się także po 2011 roku (...) Orientacyjnie, chociaż nie istniały lub były nieznane przed 2011 rokiem, w 2014 r. zarejestrowanych było czterdzieści takich sieci. (...) Prawie 70 procent istniejących organizacji ekonomii społecznej i solidarnościowej powstało po 2011 roku. Organizacje z tego obszaru gospodarczego są zarówno formalne, jak i nieformalne, od przedsiębiorstw społecznych po nieformalne banki czasu i alternatywne waluty. W 2017 roku łączną liczbę tego rodzaju organizacji w całym kraju szacowano na 1500.
(...) Kłączasta ekspansja dóbr wspólnych (...) zwraca uwagę na 'podziemną łodygę', która powstaje w okresach zawirowań społecznych (kryzysu), w których wstrząśnięte podmiotowości naznaczone zbiorowymi doświadczeniami, takimi jak masowe mobilizacje społeczne, dążą do wytworzenia nowej infrastruktury społecznej i przekształcenia miejskiej fabryki. Ta nieliniowa i często horyzontalna podziemna łodyga rozkwita w różnych miejscach i czasie, tworząc węzły dla kłącza, które różni się od bardziej stabilnej sieci węzłów. Cały proces jest naznaczony zarówno symbolicznie, jak i funkcjonalnie przez liminalne dobra wspólne, te prekarne formy uwspólniania, które działają jako improwizowane rytuały zbiorowe - ich celem jest wyjście poza obecny kryzys”.
A. Varvarousis, Liminal Commons. Modern Rituals of Transition in Greece, London, New York and Dublin 2022.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz